Jeżyna Rubus

Jeżyny należą do najstarszych znanych nam owoców, ich skamieniałość zna­leziono w wykopaliskach pochodzących z czasów prehistorycznych. Współ­czesna medycyna potwierdza mądrość Dioskuridesa, który leczył odwarem z liści jeżyny: liszaje, wrzody, egzemy i ropiejące rany. Jeżyna ma podwójne oblicze: przejrzała działa przeczyszczająco, a niedojrzała odwrotnie. Rosjanie leczą owocami jeżyn stany neurozy klimakteryjnej u kobiet.

Inne nazwy ostrężyna, ożyna, popielica, ostręga, jeżyna sinojagodowa, czarna malina, dziady

Opis
To krzew o pędach łukowato wy­giętych lub ścielących się po ziemi. Nie­które, zwłaszcza amerykańskie gatunki, mają pędy wyprostowane, sztywne. Pędy uzbrojone są zwykle w kolce. Liście u róż­nych gatunków są zarówno sezonowe, półzimozielone, jak i zimozielone. Kwia­ty z reguły są zebrane w grona lub wie­chy. W większości białe lub różowe, czerwone u kilku gatunków amerykańskich. Pręciki i słupki są liczne, wolne. Gatunki europejskie mają kwiaty raczej bez zapa­chu, owadopylne. Jeżyna to właściwie od­miana maliny, różnią się wyłącznie budo­wą owocu. Owoc maliny, jeżeli opadnie, jest w środku pusty, a owoc jeżyny peł­ny. Wynika to z faktu, że pestki w jeżynie są połączone ze sobą i z dnem kwiato­wym, a pestki maliny tylko między sobą. W Polsce występują 63 gatunki tej rośli­ny, stąd wiele jej nazw rodzajowych. Naj­bardziej pospolita jest jeżyna fałdowana. Kwitnie biało lub różowo, rodzi smakowi­te czarne owoce.

Występowanie
Jeżyny rosną zarówno na stanowiskach zacienionych, jak i sło­necznych. Zajmują bardzo różne siedliska: suche, świeże i wilgotne. Większość ga­tunków preferuje siedliska żyzne, zwykle związane z lasami i zaroślami.

Surowiec
W lecznictwie wykorzystu­je się liście, zbierane w pierwszej połowie lata, i owoce, które zbiera się dojrzałe, końcem lata lub na początku jesieni. Su­rowcem leczniczym są także korzenie.

W apteczce
Owoce jeżyny zawierają poza cukrami sporo witamin oraz soli mi­neralnych, liście są natomiast zasobne w garbniki. Jeżyna wpływa na poprawę przemiany materii, ma działanie ściąga­jące, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne i moczopędne. Odwar z liści działa na­potnie; stosowany jest przy przeziębieniu i anginie. Przynosi też ulgę w przypadku nieżytów górnych dróg oddechowych. Je­żyna wykazuje korzystne działanie w le­czeniu: anemii, niedowidzenia zmierzcho­wego oraz rogowacenia skóry. Sok z jeżyn działa orzeźwiająco, zwłaszcza dla re­konwalescentów i chorych. Przy przeziębieniach i grypie działa napotnie i wykrztuśnie.

W kuchni
Jeżyny są kwaśniejsze niż ma­liny, zawierają bowiem więcej kwasu jabł­kowego, a mniej cukru. Zawierają tak­że trwałe barwniki, dlatego też są szeroko stosowane w przetwórstwie i farbiarstwie. Z liści można zaparzyć doskonałą herbatkę. Owoce spożywane na surowo, a także wina i soki ze świeżych owoców, mają wysoką wartość leczniczą i spożywczą. Sok z jeżyn jest nadzwy­czaj cenny, nie tylko z uwagi na walory zapachowo-smakowe, lecz również ze względu na wartości witaminowe i odżywcze. Sokiem z jeżyn można za­barwiać inne soki jasne - jabłkowe, gruszkowe, czereśniowe czy agrestowe.

Czytaj więcej

Jemioła Viscum album

Ta wiecznie zielona roślina pasożytująca na drzewach - głównie liściastych - już od najdawniejszych czasów uważana była niemal na całym świecie za ro­ślinę wyróżnioną przez bóstwa. Szczególną estymą otaczano rośliny rosną­ce na dębach, które zebrane w dniu zimowego przesilenia dnia z nocą, a tak­że na przełomie wiosny i lata, uchodziły za najświętszy talizman. Wierzo­no, że pędy, ścięte przez kapłanów złotym sierpem, leczyły wszelkie schorze­nia, zapewniały powodzenie i szczęście, zapobiegały pożarom oraz odpędza­ły złe duchy.

Inne nazwy jemioła biała, strzęśla

Opis
To roślina pasożytnicza, której różnokształtne pędy wyrastają na rośli­nach żywicielskich. Liście są osadzone na pędach parami (naprzeciwległe). U nie­których gatunków zredukowane do łu­sek. Posiada niepozorne kwiaty, umiesz­czone w wiązkach, w rozwidleniu pę­dów. Jemioły wytwarzają soczyste jagody, które są zjadane przez ptaki. Pta­ki pośredniczą w ten sposób w rozsiewa niu roślin (ornitochońa). Jagody zawie­rają jedno lub kilka nasion. Korzenie je­mioły są rozgałęzione pod korą żywi­ciela, zaopatrzone w specjalne ssawki, przez które pobierają z drewna sole mi­neralne i wodę.

Występowanie
Występuje w strefach umiarkowanych i ciepłych na obydwu półkulach. Poszczególne gatunki przywią­zane są do określonych grup gatunków żywicielskich.
Surowiec W lecznictwie wykorzystuje się ulistnione wierzchołki razem z kwia­tami i owocami, które rosną na pędach nie grubszych niż 5 mm. Zbiera się je od jesieni do wiosny, odrzucając najgrubsze łodygi, a następnie suszy cierpliwie przez kilka tygodni w temperaturze 40°. Jemio­ły nie uprawia się, lecz pozyskuje z ro­ślin rosnących w stanie dzikim; możliwe jest jednak jej wyhodowanie. W celu jej rozmnożenia należy zerwać owoce wczesną zimą i rozgnieść je na gałęzi drzewa, najlepiej gatunku łatwo koloni­zowanego przez jemiołę. Najlepsze efekty daje sadzenie nasion na dolnej stronie gałęzi i konarów.

W apteczce
Preparaty z jemioły obniża­ją ciśnienie tętnicze krwi, uspokajają ser­ce, pobudzają przemianę materii. Korzyst­ne w leczeniu nadciśnienia jest łączenie jemioły z owocami głogu, arniką, kozłkiem lekarskim, konwalią i kasztanowcem.
Ziele ma też słabe działanie moczopędne. Związki czynne zawarte w jemiole łagodzą przykre objawy dolegliwości sercowych u kobiet w okresie przekwitania. Są po­mocne w leczeniu krwawień z nosa i płuc, a także w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych oraz miażdżycy. Wyciąg z jemioły, wstrzyknięty do guza nowotwo­rowego, hamuje jego wzrost i niszczy ko­mórki nowotworowe.

Uwaga!
Przy przedawkowaniu preparatów z je­mioły mogą wystąpić objawy zatrucia: wymioty, krwawe biegunki, drgawki, ma­jaczenia, dlatego też decyzję o ich zasto­sowaniu należy skonsultować z lekarzem.

Czytaj więcej

Jarząb pospolity Sorbus aucuparia

Rzymscy myśliwi owocami jarzębiny wabili ptaki, stąd też zapewne łacińska nazwa aucupare - polować na ptaki. Nasi przodkowie uważali jarzębinę za święte drzewo, poświęcone bogowi piorunów. Gałązka z owocami zawieszo­na nad łóżeczkiem dziecka miała w przyszłości nieskromne chęci uśmierzać, a z czasu zachowania owoców na gronach wróżono przyszłość. W lecznic­twie ludowym kwiatostany jarząbu wykorzystywano jako środek moczopęd­ny i rozwalniający, owoce leczyły natomiast biegunkę krwawą, choroby płuc i nerek. Jarzębina skuteczna była także w hamowaniu nadmiernego libido.

Inne nazwy jarzębina, jarząbek, jarząb zwyczajny i z góralska: skorus

Opis
Drzewo osiągające do 15 m wy­sokości, o gładkiej, szarej i połyskującej korze. Liście podługowate, spiczasto za­kończone, lekko owłosione. Kwiaty białe lub kremowe zebrane w baldachogrona. Owoce pomarańczowoszkarłatne, kształ­tu jabłka, mięsiste, z małymi nasionkami w środku. Kwitnie w maju, owocuje od sierpnia do października.
Jarzębina to niedaleka kuzynka jarzębiny czarnej, czyli popularnej aronii.

Występowanie
To drzewo klimatu umiarkowanego w Polsce występuje jako drzewo leśne lub rosnące pojedynczo na przydrożach, w parkach, gdzie bywa często sadzone.
Surowiec Surowcem pozyskiwanym w celach leczniczych są kwiatostany zbie­rane w okresie kwitnienia oraz owoce zbie­rane późną jesienią, przed przymrozkami.

W apteczce
Związki czynne zawarte w jarzębinie zwiększają wydzielanie moczu i dezynfekują drogi moczowe. Dzia­łają korzystnie w przypadku stanów za­palnych żył kończyn dolnych oraz he­moroidów. Nalewce z jarzębiny przypi­suje się właściwości lecznicze zwłaszcza dla wzmocnienia pracy serca i w zabu­rzeniach trawienia. To również doskona­łe i tanie źródło witaminy C. Owoce jarzę biny zawierają kwas parasorbowy, dlate­go też spożywanie ich w stanie surowym może skończyć się wymiotami. Owoce na leży przed użyciem sparzyć lub przemro­zić. W tym celu blanszuje się je, zanurzając na kilka minut we wrzącej wodzie lub wkłada w szczelnym woreczku na kil­ka dni do zamrażalnika. Bardziej cierpli­wi mogą zbierać owoce jarzęba po pierw­szych przymrozkach.

W kuchni
Dawniej z jarzębiny powsta­wał doskonały jarzębiak na winiaku, pro­dukowano także doskonałe soki. Obec­nie do celów spożywczych wykorzystu­je się morawską odmianę jarzęba Sorbus edulis, której owoce są pozbawione goryczy.

Czytaj więcej

Jałowiec pospolity Juniperus communis

Katon opisuje sposób wytwarzania wina z owoców jałowca, a Kurpie do dziś produkują z nich doskonałe piwo zwane kozicowym. Szeroko stosowano ja­łowiec do odczyniania czarów, a gałązki noszone w kieszeni zapobiegały opa­rzeniom nóg. Wywar z gałązek i jagód chronił przed wszelkimi chorobami, a z korzeni był skuteczny na liszaje i wrzody. Wywar z owoców miał działać napotnie i moczopędnie, stosowano go więc przy puchlinie wodnej i kamicy nerkowej. Jednak najprostszym sposobem było żucie podsuszonych owoców. Z jałowcem łączono wiele przesądów. Dym z jego gałęzi miał odpędzać mo­rowe powietrze czy odstraszać węże. W średniowieczu nad drzwiami domów wieszano gałęzie jałowca, aby chronił przed czarownicami.

Inne nazwy tatarak, lepiech, tatarskie ziele

Opis
Jałowiec to krzew dwupienny, sil­nie rozgałęziony, niekiedy wyrastający do 10 m. Aby na drzewie żeńskim wyro­sły owoce, w pobliżu musi rosnąć drzewo męskie, na którym zakwitną żółte, stożkowe kwiaty, natomiast drzewo żeńskie ma kwiaty zielone i zaokrąglone. Owo­ce jałowca, zwane szyszkojagodami, mają kształt kulisty. Dojrzewają co dwa lata, ale w różnym czasie.
Występowanie Już sama nazwa wska­zuje, gdzie szukać tego krzewu: na jało­wych piaszczystych glebach, w rzadkich lasach, na ich skrajach, na nieużytkach i przydrożach.

Surowiec
Zbiera się tylko owoce w ko­lorze granatowym, które mają słodkawy żywiczny smak i zapach. Wysuszo­ne owoce są lekko pomarszczone, o atramentowoczarnym zabarwieniu. Najlepsze zbiory są we wrześniu i październiku.

PIWO JAŁOWCOWE
10 I wody, 20 dag jałowca, 3 garście chmielu, miód lub cukier do smaku. Potłuczony jałowiec zalać wrzącą wodą i parzyć około 2 godzin pod przykryciem.
Dodać zaparzony chmiel i odstawić do wystygnięcia. Przecedzić. Do letniego wywaru dodać miód lub cukier do smaku i około 1,5 dag drożdży. Rozlać do zamykanych butelek i odstawić na około 4 dni.

W apteczce
Szyszkojagody zawiera­ją cukier inwertowany, żywice, glikozydy, olejki i fitoncydy - substancje o działa­niu bakteriobójczym. Działają moczopęd­nie i zapobiegają niestrawnościom, uła­twiają oddychanie, zwiększają ukrwienie nerek. Ponadto poprawiają krążenie krwi, łagodzą bóle reumatyczne, poma­gają przy puchlinie wodnej, przywracają wigor osobom starszym. Leczy się nimi kolki, wzdęcia, a także używa jako anti­dotum na jad węży. Są skuteczne w sta­nach chorobowych nerek i kamicy nerkowej, poprawiają trawienie, przeciwdzia­łają nadmiernej fermentacji w jelitach. Mają silne działanie bakteriobójcze, to­też znalazły zastosowanie w produkcji środków owadobójczych, są także wyko­rzystywane przy produkcji perfum.

W kuchni
Owoców jałowca, jako przy­prawy, używano już w starożytnej kuch­ni rzymskiej. Jagody jałowca nadają się do potraw tłustych, ciężkostrawnych, powodujących wzdęcia. Pobudzają ape­tyt. Rozgniecionymi owocami jałow­ca naciera się dziczyznę, aby skruszała. Inne mięso aromatyzuje się, aby przy­pominało smakiem dziczyznę. Nadziewa się nimi również dzikie ptactwo. Owoce jałowca wchodzą też w skład różnych mieszanek przyprawowych, wraz z kolendrą można ich używać do peklowa­nia mięs. Alzatczycy przyprawiają jałow­cem swoje kapuściane choucroute oraz gulasz. Jałowiec jest stosowany do pro­dukcji ginu, likierów, gorzkich wódek, szwedzkiego piwa, no i oczywiście cze­skiej borovićky.

Czytaj więcej

Hyzop lekarski Hyssopus oficinalis

W starożytności hyzop był stosowany nie tylko jako przyprawa i lekarstwo oczyszczające organizm, ale również w obrzędach kultowych ludów Azji Mniejszej. Według Biblii miał działanie oczyszczające zarówno z nieczysto­ści fizycznej, trądu, jak i duchowej. W X wieku Awicenna leczył wyciągami z hyzopu nowotwory skóry, wątroby, śledziony i macicy. Stosowano go tak­że w przypadkach gruźlicy, a Mattioli zalecał go ludziom w podeszłym wie­ku. Na nasze tereny sprowadzili go w XVI wieku benedyktyni i cystersi. Mar­cin z Urzędowa zalecał herbatki z hyzopu, słodzone miodem, na dolegliwo­ści płucne oraz do płukania gardła w stanach zapalnych. Hyzop był też u nas popularną przyprawą.

Inne nazwy izap lekarski, józefka

Opis
Roślina wieloletnia. Półkrzew, na ogół dorastający do 20-30 cm wysokości, zdarzają się okazy 60-70-centymetrowe. Łodygi cienkie, wzniesione ku górze. Liście niewielkie, lancetowa­te. Kwiaty białe, niebieskawe, lub barwy różowej, w górnej części łodygi zebrane w kłos. Owocem jest rozłupnia. Kwitnie od czerwca do sierpnia. To trwała i ła­twa do uprawy roślina, potrzebuje jedy­nie suchego i nasłonecznionego miejsca.

Występowanie
Pochodzi z basenu Morza Śródziemnego. W Polsce jest gatunkiem uprawianym. Zdarzają się formy zdziczałe, na łąkach lub pod starymi murami. Preferuje podłoże wapienne, wystę­puje na suchych i słonecznych zboczach i łąkach, czasem w ogrodach.

Surowiec
Ziele hyzopu pozyskuje się na początku kwitnienia, w lipcu i sierp­niu. Ścięte kwiatowe czubki suszy się.

W apteczce
Ziele hyzopu zawiera olejek eteryczny (w którego składzie jest m.in. kamfen, pinen i cyneol), fitosterole, flawonoidy, garbniki, związki trójterpenowe (np. kwas oleanolowy i kwas ursolowy), glikozyd hyzopinę, związek gorzki marubinę oraz sole mineralne. Stosuje się jako lek przeciwpotny, wykrztuśny, żołądkowy i przeciw robakom. Pobudza wydzielanie soków żołądkowych. Ma również dzia­łanie bakteriobójcze i zawiera sporo wi­taminy C, bo aż 170 mg w 100 g świeżej natki. Preparaty z hyzopu powstrzymują nadmierne pocenie.

W kuchni
Jako przyprawy używa się świeżych i suszonych listków, dodając je do kotletów mielonych, farszów, sosów czy twarogów. Doskonale doprawia zupy ziemniaczane i strączkowe: grochówkę, jarzynową czy kartoflankę.

WARTO WIEDZIEĆ
Matrony, w celach orzeźwiających, wkładały gałązki hyzopa pomiędzy kartki książeczek do nabożeństwa.

Czytaj więcej

Gorczyca biała, gorczyca czarna Sinapis alba, Brasica nigra

Gorczyca jest jedną z najstarszych przypraw. Pitagoras proponował pastę Z gorczycy jako lekarstwo na użądlenie skorpiona, a Hipokrates zalecał ją do użytku zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. W edykcie Dioklecjana z 301 roku figuruje jako potrawa; prawdopodobnie łodygi i liście spożywano w postaci jarzyny lub w sałacie. W Ewangelii św. Marka gorczyca została przywołana przez Chrystusa w metaforze zestawiającej ziarno rośliny z Królestwem Bożym: "jest najmniejsze ze wszystkich nasion na ziemi. Lecz wsiane wyrasta i staje się większe od jarzyn; wypuszcza wielkie gałęzie, tak, że ptaki powietrzne gnieżdżą się w jego cieniu". Gorczyca dotarła do Europy w średniowieczu.

Występowanie
Pochodzi z południo­wej Europy, z obszaru śródziemnomor­skiego. Występuje powszechnie w stanie zdziczałym, również w Polsce. Jest gatunkiem uprawianym na wszystkich kontynentach strefy klimatu umiar­kowanego.

Surowiec
Nasiona zbiera się, gdy łuszczyna nabiera jasnej barwy i zaczy­na pękać.

Inne nazwy gorczyca jasna, ognicha; kapusta czarna, kapusta gorczyca

Opis
Roślina jednoroczna. Łodyga pro­sto wzniesiona, rozgałęziona i szorst­ko owłosiona, dorastająca do 60-80 cm wysokości. Liście naprzemianległe, ogonkowe, pierzastodzielne, o działkach nierówno i tępo ząbkowanych. Kwitnie od końca maja do początku sierpnia.
Jej żółte kwiaty dają owoce, w których łuszczynie znajdują się małe kuliste nasiona.

W apteczce
Gorczyca, podobnie jak chrzan, zawiera glikozydy; synigrynę i synalbinę, która rozpada się, dając ole­jek gorczyczny o ostrym smaku i duszą­cym zapachu, ponadto białka i olej. Gorczyca w umiarkowanej ilości wpływa na ukrwienie przewodu pokarmowego, czyli poprawia trawienie i proces prze­miany materii. Ma działanie pobudzają­ce, drażniące, a w większych dawkach powodujące wymioty. Zawiera szczypiąc olejki i spore ilości siarki. Same nasiona przyspieszają wydzielanie soków żołąd­kowych, można je też używać przy nieży­tach jelit i skłonnościach do zaparć. Okłady o konsystencji kaszy z mączki gorczycznej i ciepłej wody stosuje się zewnętrznie przy bólach reumatycznych. W naparze z nasion gorczycy warto moczyć przemęczone stopy.

WARTO WIEDZIEĆ
Król Persji, Dariusz III, wystał Aleksandrowi Wielkiemu worek sezamu. W odpowiedzi otrzymał worek nasion gorczycy, co miało świadczyć o liczebności i sile armii Aleksandra.

W kuchni
Z młodych wiosennych liści gorczycy przyrządza się pyszną i zdrową sałatkę. Zmielona gorczyca może być dodatkiem do marynowanych ogórków. Całych nasion używa się do konserwo­wania ryb, kapusty, buraczków, ogórków czy grzybów. Zmielone ziarno stosuje się niekiedy do nalewek ziołowych, takich jak wermut. Gorczyca jest też składni­kiem sosów do sałatek i majonezów.

Czytaj więcej

Głóg jednoszyjkowy, głóg dwuszyjkowv Crataegus monogyna, Crataegus oxacantha

Głóg nazywany jest często „walerianą serca” - z racji leczniczego działania w chorobach serca. Często mylony jest z różą polną, szypszyną. Aby uniknąć pomyłek wystarczy pamiętać, że głóg to wysoki krzew, a nawet drzewo. W średniowieczu leczono głogiem dolegliwości sercowe. W medycynie ludowej stosowano przy podagrze, zapaleniu opłucnej i krwawieniach wewnętrznych.

Surowiec
Kwiatostany głogu zrywa się na początku kwitnienia i w maju i su­szy w temperaturze do 40°C. Owoce po­zyskuje się pod koniec września i na po­czątku października. Po krótkim obsuszeniu na świeżym powietrzu (aby pozbyć się ewentualnych robaków) należy krót­ko suszyć w piekarniku. Przechowywać w szczelnym pojemniku.

W apteczce
Kwiatostany z liśćmi zawierają flawonoidy, kwasy organiczne, garbniki, olejki eteryczne i witaminę C. W owocach znajdują się gorycze, kwa­sy organiczne, fitosterole, cukry i szereg witamin. Z nasion zawierających amygalinę, hiperozyd, pozyskuje się olej. Sku­teczny jest on w leczeniu choroby wieńco­wej i nadciśnienia tętniczego oraz zabu­rzeń ukrwienia mózgu. Głóg ze względu na działanie uspokajające może być wyko­rzystany w leczeniu zaburzeń rytmu serca, kołatania serca występującego w stanach nadmiernego napięcia nerwowego. Przy­nosi ulgę w bólach stawowych i kost­nych, a także w nerwobólach. Owoce gło­gu wykorzystywane są do preparatu Skterosan, a kwiatostan jest składnikiem Neospasminy.

Inne nazwy głóg pospolity, głożyna, cierń biały, bodłek, jaworek obrostnica

Opis
Występują dwa gatunki głogu: jednoszyjkowy i dwuszyjkowy. Można je roz­poznać po liściach, jednak łatwiej dokonać klasyfikacji na podstawie owoców. Głóg jednoszyjkowy ma owoce podłużne z od­cieniem brązowym i jedną pestką, a dwuszyjkowy - owoce jasnoczerwone kuliste o dwóch, a czasem trzech, pestkach.

W kuchni
Owoce głogu kandyzowane w cukrze były przysmakiem w dawnej kuchni polskiej. Sporządzano z nich tak­że: kisiele, konfitury, dodawano do ciast i chleba, co nadawało im owocowego za­pachu i smaku. Z owoców przygotowy­wano namiastki kawy i herbaty.

Czytaj więcej

Glistnik jaskółcze ziele Cheliadonium maius

W starożytnej Grecji i Rzymie przypisywano mu najróżniejsze właściwości, m.in. używano go do zwalczania robaków przewodu pokarmowego. W XVI wieku, zgodnie z nauką o sygnaturach glistnikiem - z powodu żółtego koloru soku i kwiatów - leczono żółtaczkę i choroby wątroby. W pierwszej połowie XIX wieku podjęto badania nad obecnością w listniku alkaloidów: chelidoniny i chelerytyny. Do końca XX wieku zarówno ziele glistnika, jak i wyizolowane z niego - w stanie czystym -  alkaloidy, miały duże znaczenie lecznicze i były często stosowane, zwłaszcza w gastroenteroligii. Pod koniec ubiegłego wieku pojawiające się doniesienia o szkodliwych skutkach leczenia glistnikiem, spowodowały wycofywanie preparatów z glistnikiem z lecznictwa.
Ziele glistnika święcone było na różnych obszarach Polski podczas obchodów Bożego Ciała. Odwarem z glistnika wyparzano garnki, aby więcej śmietany było na wierzchu. Charakterystyczny, żółtopomarańczowy sok mleczny uży­wany jest w lecznictwie ludowym do usuwania kurzajek.
Inne nazwy listewnik złotnik, ziele od brodawek, żóttnik, celidonia (z tac. dar od niebios)

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga do 90 cm wysokości. Łodyga owłosiona, widlasto rozgałęziona, po przełamaniu wy­dziela pomarańczowy sok mleczny. Pod ziemią ciemnobrunatne, walcowate kłącze. Korzeń rozgałęziony, po przełamaniu żółtoczerwony. Liście pierzastosieczne, głęboko wcinane lub karbowane. Wierzch jasnozielony, od spodu sinozielony. Kwiaty złocistożółte, zebrane w luźne baldachogrona. Owocem jest torebka. Kwitnie od maja do września.

Występowanie
Pospolity w Europie i basenie Morza Śródziemnego. Przywie­ziony do Ameryki Północnej jako zioło lecznicze na choroby skóry. W Polsce po­spolity na całym obszarze, preferuje miej­sca zacienione, zarośla, zaniedbane parki. Spotykany na przydrożach i rumowiskach.

Surowiec
Młode pędy ziela zbiera się w okresie kwitnienia, w maju i czerwcu. Korzenie wykopuje się wczesną wiosną lub późną jesienią.

W apteczce
Główne działanie glistnika to rozkurczanie mięśni gładkich układu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowodów, dróg rodnych. Efektem jest dzia­łanie żółciopędne, moczopędne, łagodze­nie bólu menstruacyjnego, ułatwianie wy­próżniania. Natomiast wtórne metaboli­ty - chelerytryna i sangwinaryna - zawarte zwłaszcza w nadziemnych organach glistnika mają działanie przeciwwiruso- we, bakteriobójcze i grzybobójcze. Chelidonina działa na ośrodkowy układ ner­wowy podobnie jak morfina, ale znacznie słabiej i hamuje podziały komórek. Ziele działa także przeciwalergicznie oraz uspo­kajająco na układ nerwowy. Przeciwwska­zaniem do stosowania jaskółczego ziela są ostre zapalenia błony śluzowej żołądka i jelit, czynna choroba wrzodowa.

KURACJA
PRZECIWBRODAWKOWA
Sokiem z łodygi glistnika smarować brodawki, uprzednio otarte pumeksem. Kurację stosować do skutku, ale nie dłużej niż 20 dni.

Czytaj więcej

Fiołek polny, fiołek trójbarwny Viola arvensis Murray, Viola tricolor

W starożytnej Grecji uważano fiołek za święty kwiat, ponieważ zakwitał na święto wiosny. Fiołek symbolizował miłość, ale przede wszystkim pokorę, wdowieństwo i ascezę. Zalety fiołka poznano dość późnoi, bo dopiero w XVI wieku. Stosowano go wówczas przy zapaleniach płóc i jako środek oczyszczający krew. Chyba z racji swej delikatności stosowan go szeroko w kuracjach dzieci: okładano nim przepuklinę dziecięcą i stosowano na wszelkie wysypki. Sokiem z bratka leczono dychawicę i żółtaczkę. Ksiądz Kneipp polecał odwar z fiołka wonnego na: kaszel, sen, ból głowy i przy podagrze, dodając: i ten, luby, pachnący, wiosenny kwiatek niechaj zapachem swym napełni naszą aptekę domową.

Inne nazwy fiołek potrójny, wdówka, siostra i brat (dawniej) bratek, dziki bratek, macoszki polne, sierotka, kwiat Św. Trójcy (obecnie)

Opis
Roślina jednoroczna lub dwulet­nia. Osiąga od 10 do 30 cm wysokości. Łodyga pojedyncza lub gatęzista, delikat­nie owłosiona. Liście dolne sercowate, górne lancetowate lub eliptyczne, z kar­bowanymi brzegami. Kwiaty pojedyncze, trójbarwne, niebiesko-fioletowo-żółte. Owocem jest torebka. Kwitnie od maja do września. Oba gatunki to popularne kwiaty naszych pól i ogrodów. Duże za­potrzebowanie ze strony przemysłu far­maceutycznego sprawiło, że powsta­ły plantacje fiołków. Znawcy twierdzą, że lepsze działanie lecznicze mają kwiaty koloru niebieskiego.

Występowanie
W stanie dzikim wystę­puje w Europie i Azji, w tym w zachod­niej Syberii, po basen Morza Śródziemne­go oraz Indie. W Polsce pospolity na po­lach, przydrożach, łąkach, wzgórzach i ogrodach. Preferuje stanowiska suche o glebach piaszczystych, często ubogich. Jest rośliną wskaźnikową gleb kwaśnych.

Surowiec
Zbiera się młode kwitnące pędy o barwie zielonej, od maja do wrze­śnia. Ziele suszy się w miejscu ciepłym, ale nie na słońcu.

W apteczce
Fiołek zawiera fenolokwasy, flawonoidy (rutyna i kwercetyna), antocyjany (wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i 3-glukozyd peonidyny), karotenoidy (wiolaksantyna, zeaksantyna), salicylan metylu w postaci glikozydu wiolutozydu, śluz, garbniki, ślady olejku ete­rycznego, witaminy oraz sole mineralne. Kwiat fiołka działa wykrztuśnie, napotnie, moczopędnie, odkażająco, żółciopędnie i rozkurczowo. Upłynnia śluz zalegający w drogach oddechowych, ułatwiając jego wydalenie. Działa oczyszczająco na orga­nizm, pozbawiając go toksyn, pobudza wydzieliny skórne.

Uwaga:
Przedawkowanie powoduje nudności, wy­mioty i biegunkę.

W kuchni
Kandyzowane kwiaty fiołka w dawnej kuchni polskiej były rarytasem, zdobiono nimi licznie wypiekane torty i inne wykwintne ciasta. Używano ich też do aromatyzowania octu.

KANDYZOWANE PŁATKI FIOŁKA
Syrop cukrowy przygotować, gotując na małym ogniu cukier puder i wodę w stosunki 1:1. Kiedy osiągnie właściwą gęstość, ostudzić. Przebrane i oczyszczone płatki fiołka rozłożyć na papierze do pieczenia ciast, delikatnie pokryć je syropem (najlepiej użyć pędzelka) i posypać cukrem pudrem. Papier włożyć do lekko nagrzanego piekarnika i suszyć. Przechowywać w suchym i zaciemnionym miejscu.

Czytaj więcej

Dziurawiec zwyczajny Hipericum perforatum

W starożytności Dioskurides zalecał spożywanie jego nasion z miodem. Podczas prac wykopaliskowych w Biskupinie znaleziono pozostałości około 20 roślin leczniczych, wśród których był dziurawiec. Car Michaił nakazał zbiór dziurawca na Syberii i przysyłanie go do Moskwy w ilości jednego puda (16-38 kg). Kazachowie nazywali dziurawiec dżerabaj - lekarz ran. W wierzeniach ludowych występował jako remedium na czary i zakusy diabła.  Zawieszony w oknie strzegł przed piorunami. Sok służył do  wróżb i wykrywania chorób. Leczono nim także krwotoki wewnętrzne i robaczycę. Z popiołu dziurawca sporządzano tzw. sól dzwonkową. Do dziś jest popularnym specyfikiem stosowanym przy nowotworach wątroby i przewodu pokarmowego.

Inne nazwy świętojańskie ziele, ziele św. Jana, krewka Matki Boskiej, krew Chrystusa, dzwonki Panny Marii, krzyżowe ziele, dzwoniec, przestrzelon, orlika, polna ruta

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga do 100 cm wysokości. Łodyga naga, prostowzniesiona, rozgałęziona w górnej czę­ści, u dołu drewniejąca. Liście naprzeciw­ległe, z blaszką liściową prześwitująco kropkowaną. Kwiaty żółte, czarno krop­kowane, zebrane w gęste baldachogrono. Owocem jest wielonasienna toreb­ka pokryta gruczołkami. Kwitnie od sierp­nia do września. Kwiaty roztarte w pal­cach wydzielają czerwony sok. Nazwa dziurawiec pochodzi od pokrywających liście drobnych otworków, widocznych pod słońce. Maleńkie dziurki są zbiorniczkami lotnego olejku.

Występowanie
Występuje w stre­fie umiarkowanej niemal całej Europy.
W Polsce jest rośliną pospolitą, zasiedla­jąca ciepłolubne dąbrowy, trawiaste zaro­śla i murawy oraz ubogie miedze.

Surowiec
Ziele zbiera się od połowy czerwca do połowy lipca oraz pod koniec sierpnia (po raz drugi).

W apteczce
Dziurawiec zawiera związki antranoidowe, flawonoidy (rutyna, kwercetyna), hiperycynę, pseudohyperycynę, garbniki katechinowe, fitosterole, cholinę, olejek eteryczny, witaminy oraz sole mine­ralne. Ma działanie przeciwbiegunkowe, bakteriostatyczne i przeciwkrwotoczne, moczopędne oraz uszczelniające naczynia włosowate. Jest zalecany w nadciśnieniu tętniczym, chorobach wątroby, stanach za­palnych nerek, pęcherza moczowego, roz­strojach żołądka i jelit, stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, przyzębia, robaczycy, migrenowych bólach głowy. Pobudza ape­tyt i ma działanie uspokajające.

NALEWKA DZIURAWCOWA
50 g kwiatu dziurawca, 5 g bylicy pospolitej, 2 sparzone mandarynki zalać 11 białego wina, dodać 50 g koniaku. Zamknąć i odstawić na 2 tygodnie. Stosować 2 łyżki stołowe 2 razy dziennie, po posiłku. Do płukania jamy ustnej 15 kropli na pół szklanki przegotowanej, ciepłej wody.

Czytaj więcej

Dziewanna wielokwiatowa Verbascum thapisforme Scharad

Już w XVI wieku Marcin Siennik, w jednym z pierwszych polskich herbarzy, napisał: wódka z kwiecia tych roślin chroni przed czarami i złe duchy odpę­dza. Syreniusz zalecał proszek z korzenia lub korzeń warzony na płuca i przy biegunce, a na febrę czterodniową sok z korzenia z małmazją (słodkim, aro­matycznym winem o ciemnej barwie, wyrabianym w okolicach miasta Malvasia na Peloponezie). Przy bólu zęba miało pomagać trzymanie korzenia dzie­wanny w ustach, na brodawki sok z rośliny, a na stany zapalne oczu wywar. Najczęściej stosowano jako medykament napary (herbatki) z kwiatów dzie­wanny oraz odwary i maści z nasion rośliny. W medycynie ludowej do dnia zisiejszego leczy się naparami choroby płucne, a dyzenterię i biegunkę le­watywami z naparu kwiatowego.

Inne nazwy dziewanna lekarska dziewina, szabla, gorzygrot, knotnica polna lub leśna, kędzierzawica, królew­ska świeca

Opis
Roślina dwuletnia. Łodyga prosta sięgająca 200 cm, pokryta żółtawym kut­nerem. Karbowane lub wrębne liście od­ziomkowe z ogonkami prawie dwukrotnie dłuższymi od blaszki, pokryte gęstym kutnerem. Kwiaty żółte, zebrane w długie grono przypominające kłos. Owocem jest torebka. Kwitnie od lipca do września.

Występowanie
W Polsce występuje po­spolicie na stanowiskach ruderalnych, na­słonecznionych wzgórzach i zboczach, su­chych pastwiskach oraz przy drogach. Preferuje gleby piaszczyste lub kamieni­ste. Spotykana prawie w całej Europie, północnej Afryce i Ameryce. Z powodze­niem można ją uprawiać nawet w wyjało­wionych przydomowych ogródkach. Rośli­na wydziela przyjemny miodowy zapach, który przyciąga pszczoły.

NALEWKA NA KWIATACH DZIEWANNY
3 duże garście kwiatów zalać w naczyniu 1/4 I alkoholu 40%. Naczynie szczelnie zamknąć i odstawić na tydzień w ciemne, ale cieple miejsce. Od czasu do czasu mieszać. Po tygodniu przefiltrować, zlać do butelek i stosować po 3 dniach. Stosowanie: W razie kataru lub grypy zażywać 20-30 kropli 2-3 razy dziennie, najlepiej w połączeniu z ciepłym mlekiem i miodem. Dzieciom do lat 16 podawać tylko 10 kropli. Przy katarze można kilka kropli takiej nalewki wpuścić do nosa. Do nacierania nalewkę stosuje się także przy nerwobólach, bólach reumatycznych, gośćcowych, bólach stawów i mięśni oraz wywołanych zapaleniem korzonków nerwowych lub przeziębieniem.

Surowiec
Zbiera się tylko żółtą koronę kwiatu, która łatwo daje się wyjąć z kie­licha kwiatowego. Należy robić to ostroż­nie, gdyż pogniecione płatki korony czer­nieją. Surowiec zbiera się w dni suche, naj­lepiej o poranku. Wysuszony, łatwo chło­nie wilgoć, ciemnieje i traci właściwości lecznicze, dlatego trzeba go przechowywać w szczelnie zamykanych pojemnikach.

W apteczce
Kwiaty dziewanny zawiera­ją saponiny, związki flawonoidowe, śluzo­we, żółte barwniki, olejek lotny, węglowo­dany, związki tłuszczowe i kwas jabłkowy. Dzięki właściwościom rozpuszczania ślu­zu w oskrzelach mają działanie wykrztuśne. W medycynie, zarówno ludowej, jak i ofi­cjalnej, dziewanna zalecana jest przy scho­rzeniach górnych dróg oddechowych, jak ka­szel, chrypka czy astma oskrzelowa, a także w zaburzeniach przewodu pokarmowego, przy kolce żołądkowej i jelitowej. Zewnętrz­nie wykorzystuje się ją do okładów na opa­rzenia, stłuczenia, w stanach ropnych skó­ry (pryszcze, krosty) oraz w nerwobólach. Napary z suszonych kwiatów to doskonałe płukanki przy anginie i silnej chrypce.

Czytaj więcej

Dereń właściwy Cornus mas

Jak większość roślin użytkowych, także dereń znalazł swoje miejsce w hi­storii. W pikę z drzewa derenia uzbrojeni byli Odys i Romulus. Z piki tego drugiego, wetkniętej w ziemię na Wzgórzu Palatyńskim, wyrósł dereń kwit­nący. Tyle legendy, ale faktem jest, że archeologowie badający dawne mia­sto Chersonez na Krymie, istniejące w V w. p.n.e., natknęli się na pestki de­renia. Wśród eksponatów gruzińskiego muzeum narodowego znajduje się miecz z brązu z rękojeścią wykonaną z derenia. Starożytni znali także sma­kowe i lecznicze walory derenia. Hipokrates leczył wywarem z jego liści do­legliwości żołądkowe.

Inne nazwy dereń jadalny

Opis
Dereń tworzy rozłożysty krzew lub małe drzewko mogące osiągnąć od 3 do 7 m wysokości, o naprzeciwległym ulistnieniu z drobnymi, zebranymi w nieduże kuliste baldachy liśćmi. Owocem jest podłużny pestkowiec wiśniowego koloru o cierpkim smaku. Kwitnie jako jeden z pierwszych krzewów na przedwiośniu - przed rozwojem liści, od marca do kwietnia - tysiącami drobnych żółtych kwiatów.

Występowanie W środowisku natural­nym rośnie przeważnie w zaroślach i na zalesionych stokach rejonów o łagodnym klimacie.

Surowiec
Owoce derenia dojrzewają jesienią, u dziko rosnących mają ciemnoczerwony kolor, owalny kształt i długość ok. 2 cm. Owoce zbiera się podczas su­chej pogody i przechowuje przesypane cukrem, zamrożone lub wysuszone.

W apteczce
Owoce derenia stosuje się przy schorzeniach jelitowo-żołądkowych, odwar z owoców lub rozgniecione owoce roztarte z miodem i żółtkiem są skutecz­ne przy leczeniu biegunki. Konfitury sto­suje się przy przeziębieniach i bólach żołądka. Dereń ma działanie antyseptyczne, pomaga zwłaszcza w utrzymaniu higie­ny jamy ustnej. Pozbawiona kory gałąz­ka kwitnącego derenia może być skutecz­nym środkiem do czyszczenia zębów.

W kuchni
Dopiero ostatnie cza­sy, z bezlikiem konkursów na nalew­ki i przetwory domowe, przywróciły tę smakowitą i pożyteczną roślinkę naszym stołom i apteczkom.

Czytaj więcej

Czosnek pospolity Allium sativum

Pitagoras nazwał go królem wszystkich przypraw. Hipokrates i Galen zwracali uwagę na jego profilaktyczne i terapeutyczne właściwości. Ten pierwszy zalecał czosnek przede wszystkim jako środek moczopędny, pobudzający krwawienia miesięczne stymulujący czynności przewodu pokarmowego oraz toksyczne działanie przy wszelkiego rodzaju ukąszeniach i ukłuciach przez owady. Średniowiecze zastosowało czosnek do leczenia epidemii i... zwalczania wampirów. W okresach epidemii, jak wcześniej w Egipcie, noszono głów­ki czosnku jako amulety chroniące przed zakażeniem.

Inne nazwy białe ziele, czosnek domo­wy, czosnek kuchenny, czosnek siewny, czosnek ogrodowy

Opis
Roślina wieloletnia, w uprawie jako jednoroczna lub dwuletnia. Osiąga od 20 do 100 cm wysokości, wykształ­ca podziemną cebulę. Łodyga formuje się w postaci tzw. piętki w cebuli podziem­nej i obłego głąbika zakończonego kwia­tostanem w czasie kwitnienia. Cebu­la podziemna złożona jest z kilku—kilku­nastu cebulek (zwanych ząbkami). Kwia­tostanem jest pozorny baldach. Kwitnie w zależności od okresu posadzenia.

Występowanie
Jest warzywem, przy­prawą i rośliną leczniczą, uprawianą po­wszechnie w każdym ogródku. Czosnek pospolity pochodzi ze stepów Azji Środkowej. 5000 lat temu zawędrował do Egiptu, a stamtąd do Europy i pół­nocnej Afryki, z czasem trafił na inne kontynenty.

Surowiec
Posadzony jesienią, zbiera się w lipcu, sadzony wiosną - w sierpniu lub wrześniu. Zbiór przeprowadza się, gdy 50% roślin ma złamany szczypior.

W apteczce
W czosnku występuje ole­jek eteryczny, produkt rozpadu enzyma­tycznego alliny, którego głównym skład­nikiem są siarczki allilu i allicyna. To sil­nie działający nietrujący środek odkaża­jący. Dociera do wszystkich naszych tka­nek, co czujemy w naszych łzach, pocie czy moczu. We współczesnej medycynie czosnek to wspaniały środek na wzmoc­nienie. Oczyszcza krew, obniża ciśnienie tętnicze krwi i poziom cholesterolu, reguluje trawienie. Poprawia przemianę ma­terii, działa dezynfekująco, przeciwmiażdżycowo, zapobiega bowiem odkładaniu się w ścianach naczyń złogów cholestero­lu. Poprawia przemianę tłuszczów w or­ganizmie. Działa pobudzająco na żołą­dek i wątrobę, zwiększa ilość wytwarza­nego soku żołądkowego i żółci; skuteczny na kolki i bóle brzucha. Jest składnikiem wielu leków przeciwkaszlowych, łagodzi objawy astmy.

W kuchni
O zastosowaniu czosnku w kuchni można napisać książkę. W tym miejscu warto poświęcić kilka uwag spo­sobom jego obierania. Po odcięciu zdrew­niałej części od korzenia należy uderzyć ząbek otwartą dłonią lub płaską stro­ną noża, co pozwoli z łatwością zdjąć łu­pinkę. Posiekany czosnek najlepiej wy­mieszać z solą. Bardzo pomocny jest wyciskacz, praska do czosnku, w którym umieszczamy ząbek w łupince, odcinając jedynie część od korzenia. Łupinkę wyj­muje się w całości, co ułatwia oczyszcze­nie wyciskacza.

WARTO WIEDZIEĆ
Papirusy Ebersa, manuskrypt z XVI w. p.n.e., zawiera opis 22 preparatów leczniczych na bazie czosnku. Znacznie później Pliniusz skatalogował tylko 61 leków czosnkowych.
Według arabskiej legendy czosnek wyrósł w odcisku jednej łapy szatana, a cebula w drugiej, kiedy ten dał drapaka z raju.

Czytaj więcej

Cząber ogrodowy Satureia hortensis

Apicius Caelius w pracy De re coquinaria wymienił cząber jako przyprawę rzymskich smakoszy. Do północnej Europy roślina zawędrowała z rzymskimi legionami, wierzono bowiem że drzemie w niej magiczna moc, a jej spożywanie sprzyją podejmowaniu szlachetnych czynów. W XVI wieku P. Mattioli pisał: " Jest bardzo przydatny i dobry do jedzenia, zwykli ludzie doprawiają nim mięso i ryby. [...] Suszony dodaje się też do kiełbas. [...] Cząber nadaje potrawom przyjemną i smakowitą ostrość, która pobudza chęć do jadła, wzmacnia apetyt i pracę żołądka". W medycynie ludowej grzane wino z cząbrem zalecano starszym osobom na wzmocnienie oraz oczyszczenie organizmu.
Inne nazwy cząberek, pieprzyk, ziele fasolowe, satureja, dawniej również dzięcielina

Opis
Jednoroczna roślina o wysokości do 25 cm, wąskołopatkowatych lub wą- skolancetowatych i całobrzegich liściach. Kwiaty liliowe, różowe lub białe. Owo­cem jest rozpadająca się na cztery części rozłupnia. W Polsce występują dwie od­miany: cząber górski i ogrodowy.

Występowanie
Cząber należy do olbrzy­miej rodziny wargowatych, a pochodzi z okolic Morza Czarnego. Jest rośliną jed­noroczną. Dobrze rośnie także w skrzyn­kach balkonowych, w nasłonecznionym miejscu wschodzi po dwóch tygodniach.

Surowiec
Natkę pozyskuje się w czasie kwitnienia, od lipca do września.

W apteczce
Ziele zawiera 2% olejku lot­nego, który ma lekkie działanie obstrukcyjne oraz wiatropędne. Stosuje się go przeciw pasożytom jelit, jako lek rozkur­czowy w dolegliwościach przewodu pokarmowego i do kąpieli wzmacniających. Jest składnikiem herbatek leczniczych.

W kuchni
To przyprawa, którą należy stosować z umiarem i używać całych, niekruszonych liści lub łodyg (zbytnio gorzk­nieją), pod koniec przyrządzania (nie go­tując). Jak wskazuje nazwa, fasolowe zie­le, jest znakomitą przyprawą do wszel­kich potraw z roślin strączkowych. Dosko­nale komponuje się z ziemniakami, śle­dziami oraz warzywami konserwowymi.

HERBATKA NA LEPSZE TRAWIENIE
10 g ziela zalać 1 szklanką wrzątku. Taka herbatka ma także działanie przeciwrobacze.

Czytaj więcej

Czarnuszka siewna Nigella sativa

Początkowo czarnuszka była stosowana głównie jako przyprawa. Marcin z Urzędowa informował, że wypiekano z jej dodatkiem chleb, który był sma­czny i zdrowy. Syreniusz polecał wino z czarnuszką, które: „piersi odflegmia i mleko mamkom w piersiach mnoży”. Czarnuszką posypywano posłania, co miało odpędzać pchły i pluskwy, a połączona z piołunem miała letnią porą odstraszać komary. Olej wyciskany z nasion czarnuszki twarz czynił gładką, zaś zmieszany z octem, skutecznie likwidował piegi.

Występowanie
Roślina ta przywędro­wała do nas z rejonu Morza Śródziemne­go. W stanie dzikim występuje na siedli­skach ruderalnych i jako chwast zbożo­wy. Roślina miododajna. Kwitnie od maja do września. Nasiona mają silny, aromatyczny zapach. Na polach można znaleźć ją obok czarnuszki polnej, jednak nie należy jej mylić z czarnuszką damasceńską, która jest znacznie większa i ma okazałe niebieskie kwiaty, dla których jest upra­wiana. Czarnuszka damasceńska ma tak­że większe nasiona.
Inne nazwy czarnuszka ogrodowa, czarnucha, kmin czarny, panna w zieleni kąkolnica, czarna kolendra

Surowiec
Nasiona pozyskuje się we wrześniu, kiedy są już czarne Roślinę ścina się tuż nad ziemią, suszy, młóci, a następnie ziarno’ dokładnie oczyszcza.

Opis
To roślina z rodziny jaskrowatych o wzniesionej, rozgałęzionej łodydze do­rastającej do wysokości 20-50 cm Liście są podwójnie pierzastosieczne o równowąskich odcinkach. Kwiaty dość duże o średnicy do 3 cm, pojedynczo wyrastające na szczycie pędów. Czarnuszka rodzi owoce składające się z 5 do 10 mieszków, całkowicie zrośniętych ze sobą, które zawierają czarne, trójgraniaste nasiona o smaku gorzkiej kawy i korzennym zapachu.

KROPLE DO NOSA przy katarze i chorych zatokach
1 łyżkę rozdrobnionych nasion zalać 100 ml roztworu fizjologicznego soli 0,9% (dostępny w aptekach bez recepty); zagotować, odstawić na 30 minut i przecedzić. Uzupełnić brakującą ilość roztworu (do 100 ml), Przefiltrować przez watę. Wprowadzać do obu otworów nosowych kilka razy dziennie, najlepiej za pomocą dozownika w formie spryskiwacza.

W apteczce
Czarnuszka ma właściwości moczopędne, żółciopędne oraz rozkurczowe, zapobiegające wzdęciom. Jest skutecznym środkiem przeciw robakom. Zaleca się ją kobietom ciężarnym i karmiącym (1 łyżeczka zmielonych nasion roztartych z ma­słem). Wyciąg z czarnuszki obniża poziom glukozy, dzięki czemu można zmniejszyć ryzyko związane z powsta­niem zakrzepów i zatorów.

W kuchni
W XVIII-wiecznej kuchni czar­nuszka używana była do przyprawiania kwaśnych potraw w zastępstwie drogie­go kardamonu. Dawniej ziarno czarnuszki szeroko używano w piekarnictwie, obficie posypując nią chleb i bułki. Ze względu na specyficzny gorzkawy smak czarnuszka jest składnikiem pieprzu ziołowego, a tak­że dodatkiem do marynat i kwaszonych ogórków. W kuchniach wschodnich sto­suje się ją do doprawiania tłustych mięs. Nie podrażnia błony śluzowej jelit.

Czytaj więcej

Cykoria podróżnik Clchorium intybus

Cykoria podróżnik była używana w ziołolecznictwie od czasów prehistorycznych m.in. w krajach niemieckojęzycznych i arabskich. Awicenna nazwał ją indiba i przypisywał jej właściwości przeciwrakowe. Potwierdziły to badania prowadzone przez Nil Sari, która wraz z dwoma współpracownika­mi opatentowała swoje odkrycie dotyczące grupy związków zawartych m.in. w cykorii podróżnik, a mających zastosowanie w leczeniu niektórych nowo­tworów.
Inne nazwy podróżnik pospolity, podróżnik błękitny, podróżnik polny, cykoria zwyczajna, cykoria dzika

Opis
Roślina wieloletnia. Korzeń palo­wy, mało rozgałęziony, mięsisty, brunat­ny i gorzki w smaku. Łodyga cienka, roz­gałęziona, u nasady szorstko owłosio­na, wysoka na 30-120 cm. Liście niewiel­kie, lancetowate, rzadko rozmieszczone na łodygach. Dolne są owłosione od spodu, tworząc przyziemną rozetę. Kwia­ty niebieskie, czasem białe lub różowe. Koszyczki kwiatowe osadzone na szczy­tach łodyg i w kątach łodyg bocznych. Owocem jest niełupka. Kwitnie od lipca do września. Odmiany: cykoria sałato­wa, radicchio.

Występowanie
W stanie dzikim ro­śnie w całej Europie, południowej Afryce i w Azji. W polskiej florze wystę­puje pospolicie na całym obszarze. Rośnie zwykle na glebach piaszczy­stych i kamienistych. Spotkana na po­boczach dróg, nasypach, ugorach, łą­kach i obrzeżach pól uprawnych. Rośli­na uprawna pochodzi z Belgii, gdzie zaczęto ją uprawiać około 1850 roku. Stamtąd przywędrowała do Włoch, Francji, Hiszpanii, Anglii, Niemiec, Szwajcarii i wreszcie do Polski.

Surowiec
W lecznictwie wykorzystu­je się korzenie i ziele. Ziele zbiera się w kwietniu, niekiedy w okresie rozkwi­tania, tj. w czerwcu i lipcu. Korzeń zbiera się w październiku lub na wiosnę.

WARTO WIEDZIEĆ
Kolor kwiatów cykorii, według legendy, to kolor oczu dziewczyny, która wypłakała je z żalu za straconym ukochanym.
Kwiaty regularnie zamykają się i otwierają, co wykorzystuje się przy komponowaniu zegarów kwiatowych.

W apteczce
Ziele jest bogate w wita­miny B i C. Zawiera też cukry redukują­ce, cholinę, garbniki, fenolokwasy, ku­marynę, glikozyd intybinę, dużo inuli­ny (ok. 40%), gorzkie laktony seskwiterpenowe (laktupirynę laktucynę), pekty­ny, cholinę, sole mineralne i śladowe ilo­ści olejku eterycznego. W korzeniu obec­ne są fitosterole, kwasy polifenolowe, in- tybina, olejek eteryczny, sole mineralne oraz inulina. Związki zawarte w cykorii pobudzają wątrobę do wytwarzania żół­ci i żołądek do produkcji soku żołądkowego. Cykoria dostarcza także wielu mi­kroelementów, a zewnętrznie może być stosowana jako lek na choroby skóry, wysypkę i wypryski.

W kuchni
Cykorię sałatową, radicchio, czerwoną cykorię według najnowszych zasad taksonomii uznaje się za cyko­rię podróżnik. Radicchio, stosowana jako składnik sałatek, bywa też efektowną dekoracją bufetu sałatkowego. Można ją również zapiekać, ale traci wówczas swój atrakcyjny kolor. Przed podaniem dobrze jest wymoczyć liście w wodzie, aby pozbyć się lekko gorzkiego smaku. Wyśmienicie smakuje z szynką parmeńską i świeżymi figami. W dawnej kuch­ni, a także kuchniach głodowych, z palo­nego i zmielonego korzenia cykorii wyrabiano namiastkę kawy. Smak podobny do kawowego jest zasługą zawartej w cykorii inuliny.

KAWA Z CYKORII
Korzenie cykorii, najlepiej wykopane jesienią, dokładnie umyć i suszyć w piekarniku, w temperaturze 40-50"C (aby zachować wszystkie wartości odżywcze), jeśli nie można utrzymać tak niskiej temperatury, należy uchylić drzwiczki piekarnika. Gdy korzenie będą miały postać suchara zemleć w młynki i przechowywać w szczelnym pojemniku. Z takiego suszu można zaparzać kawę lub dodawać do kawy naturalnej.

Czytaj więcej

Chrzan Armoracia rusticana

Chrzan pochodzi z południowo-wschodniej Europy i zachodniej części Azji gdzie uprawiano go od dwóch tysięcy lat. W Polsce znany jest od XII wieku, a podawano go jako przyprawę dla służby dworskiej. Marcin z Urzędowa twierdził, że doskonale wpływa na zdrowie i przedłuża życie. Syreniusz zalecał nalewkę ze startego chrzanu z winem na ból głowy, a także na wyziębiony żołądek i poprawę trawienia. W Ogrodach lekarskich Strumiłły czytamy, że chrzan rozwalnia flegmiste zamulenie żołądka, rozgrzewa, wzmacnia, leczy szkorbut, pędzi mocz, uśmierza boleści z kamienia pochodzące, a często używany piasek z moczem obficie wypędza. Starty lub sproszkowany chrzan stosowano także do okładów i nacierania. Miazgą lub naparem leczono ropiejące rany. Okładami z liści leczono ból głowy i szkorbut. Chrzan moczony w nafcie zalecano do nacierania przy przeziębieniach.

Inne nazwy chrzan zwyczajny, chrzan warzęcha. Cyganie określali go nazwą Kronos

Opis
Roślina wieloletnia. Długi, mięsisty korzeń o delikatnie żółtym wierzchu i białym wnętrzu. Łodyga wzniesiona, słabo ulistniona, osiąga do 50 cm. Dolne liście duże, na długich ogonkach tworzące rozetę. Kwiaty białe, tworzące graniaste kwiatostany. Owocem jest łuszczynka. Kwitnie od maja do lipca.

Występowanie
Występuje w Europie i Azji. Pospolity w całej Polsce. Porasta przydroża, rowy, wilgotne zarośla.
Na polach uprawnych bywa uciążliwym, trudnym do wytępienia chwastem. Jest rośliną uprawianą do celów spożywczo-dietetycznych, przyprawowych, a także leczniczych.

Surowiec
Korzeń i liście, zbiera się pod koniec października.

WARTO WIEDZIEĆ
Radiesteci zalecają wykładnie liści chrzanu w miejscach napromieniowanych.

W apteczce
Chrzan zawiera olejek lotny, żywicę, cukier, witaminę C. Działa wzmacniająco na żołądek, dezynfekuje jamę ustną i wzmacnia dziąsła. Przyczynia się do oczyszczania krwi, poprawia trawienie. Ma działanie grzybobójcze oraz bakteriobójcze. Wzmaga wydzielanie soków trawiennych. Polecany w kamicy nerkowej.

W kuchni
Chrzan jest nie tylko przyprawą, ale również środkiem, który doskonale konserwuje żywność. Dodany do konserw octowych poprawia jędrność warzyw. W Czechach podawano do mięs sos chrzanowy ze śmietaną, migdałami i rodzynkami. Chrzan do sosów i potraw dodaje się na końcu i nie doprowadza do wrzenia.
Jest on zasadowy, dlatego doskonale komponuje się z potrawami tłustymi, które są kwasotwórcze. Sok z chrzanu dodany do mleka zabezpiecza je latem przed szybkim skwaśnieniem; w liście chrzanu zawija się masło, by nie traciło świeżości. Pokrojone korzenie chrzanu rozłożone w spiżarni zapobiegają psuciu się przetworów.

Czytaj więcej

Chmiel zwyczajny Humulus lupulus

Chmiel znali już prawdopodobnie Sumerowie, którzy jako pierwsi opanowali sztukę warzenia piwa. Nasi sąsiedzi, Czesi, uprawiają chmiel już od XI wie-u. O chmielu w potrawach wspominał Pliniusz oraz Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Rzymscy smakosze ich czasów jadali młode pędy chmielu jako sałatkę, przyprawioną solą, pieprzem, octem i olejem, a bardziej dorodne - smażąc jak szparagi. Gotowano także zupy z chmielu. Szyszki i pędy chmielu mają działanie pobudzające apetyt, uspokajające, bakteriobójcze i moczopędne.

Inne nazwy chymel, wilczek, czerwleniak gruszkowaty

Opis
Roślina płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. W stanie dzikim dorasta do 8 m, a na plantacjach na wet do 12 m. Na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Chmiel, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.

Występowanie
W Polsce występuje w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, a także w starych parkach, ogrodach i ruderach. Rośnie pojedynczo lub w skupiskach.

Surowiec
Pozyskuje się ziele, młode pędy i szyszki. Rozróżnia się dwie odmiany chmielu zwyczajnego: goryczkowy i aromatyczny. Podział wynika ze składu i proporcji między zawartością żywic i olejków eterycznych. Kwiaty żeńskie nie posiadają okwiatu, tworzą kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i potocznie tak są nazywane. Zbiera się je w sierpniu.

WARTO WIEDZIEĆ
Chmiel najczęściej kojarzony jest z piwem, do którego produkcji wykorzystuje się jego szyszki, żeńskie kwiatostany.
Substancje, w które bogaty jest chmiel, nadają piwu charakterystyczny aromat i goryczkę, a co najważniejsze, przedłużają jego trwałość. Mają jednak wartość wyłącznie niezapylone, więc chmiel rosnący dziko, obok plantacji, traktowany jest jak chwast.

W apteczce
Chmiel jest powszechnie znany jako lek uspokajający i ułatwiający zasypianie. Zawarte w szyszkach fitoestro-geny opóźniają procesy starzenia, łagodzą objawy menopauzy, a nawet zmniejszają ryzyko wystąpienia nowotworów prostaty o mężczyzn i piersi u kobiet

W kuchni
Pędy chmielu mogą być wykorzystywane jako jarzyny; można z nich przyrządzać sałatkę, dodawać do omletów, a nawet zup.

Czytaj więcej

Chaber bławatek Centaurea cyanus

Wyciąg z bławatka to znane collyrium Na przekrwienie spojówek, z których łza się toczy.
Niejednemu sam widok polskiego bławatka Uleczyłby natychmiast przepłakane oczy.
(Maria Jasnorzewska-Pawlikowska)

Ten chwast, który tak pięknie opisała poetka, przywędrował z Azji i się rozgościł na naszych polach, szczególnie wśród zbóż ozimych. Pawlikowska miała rację - kwiaty bławatka leczą zapalenie spojówek. Ale nasi przodkowie używali go także do tamowania krwi, posypując ranę proszkiem z bławatka, a w przypadku krwotoku z nosa, wąchając bławatek i nosząc na szyi korzeń. W medycynie ludowej stosowany był przy chorobach oczu, szczególnie tzw. kurzej ślepocie. Ponadto jako środek moczopędny, żółciopędny i napotny, stosowany był przy puchlinie wodnej (obecnie określanej w medycynie jako wodobrzusze) i zapaleniu nerek.

Opis
Roślina jednoroczna. Łodyga cienka, prosta, słabo ulistniona, osiągająca 30-90 cm. Jest lekko żeberkowana i rozgałęziona. Liście szarozielone, dolne na ogonkach, natomiast górne siedzące. Kwiaty barwy chabrowoniebieskiej lub niebieskofioletowej, rzadko różowej lub białej, tworzą koszyczki na szczytach pędów. Owocem jest niełupka. Kwitnie od maja do września.

Występowanie
Występuje głównie w Europie i na obszarze śródziemnomorskim, także w Azji. Pospolity chwast polny, rozsiewany wraz ze zbożami (rośnie wśród roślin uprawnych). Najczęściej spotykany wśród zbóż ozimych, na glebach lekkich, piaszczystych. Jest rośliną wskaźnikową gleb ubogich w wapń.

Inne nazwy bławatek, bławat, modrak, wasilek, bławatrti, chaber łąkowy, chobr, głowacz, jasieniec, modrokwiat, wawr, wołoszka, kardy, błękitny kwiat

Surowiec
Z bławatka pozyskuje się wyłącznie tzw. kwiaty języczkowe, ty należy zbierać w słoneczny dzień zaraz po obeschnięciu rosy. Wyblakłe kwiaty tracą własności lecznicze, suszony surowiec należy szczelnie zamknąć i przechowywać w ciemnym miejscu.

W apteczce
Bławatek zawiera flawonoidy, glikozydy antocyjanowe (cyjaninę i pelargonię), sole mineralne (w tym dużo manganu i potasu), cychorynę i centaurynę (zw. gorzkie). Płatki kwiatów działają moczopędnie, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwalergicznie. Stosuje się je w zaburzeniach miesiączkowania, a także zewnętrznie przy schorzeniach oczu.

Dla urody
W kosmetyce wykorzystuje się przede wszystkim silne właściwości ściągające i oczyszczające bławatka. Napar działa kojąco na spuchnięte powieki i okolice oczu (łyżkę wysuszonych kwiatów zalać szklanką wrzątku i pozostawić pod przykryciem na 15 minut). Płatki kosmetyczne nasączone letnim naparem przyłożone na oczy przywracają im zdrowy wygląd. Okłady stosuje się też w zapaleniu spojówek i brzegów powiek oraz przy nadwrażliwości na zbyt silne promieniowanie słoneczne i promieniowanie z ekranów telewizyjnych. Naparem można przemywać skórę głowy przy łupieżu i grzybicy. Woda kosmetyczna z bławatka łagodzi, tonizujące i zamyka rozszerzone pory.

NALEWKA NA PŁATKACH BŁAWATKA
5 łyżek świeżych kwiatów bławatka zalać 1/2 I alkoholu 40% i odstawić na tydzień. Następnie odcedzić nalewkę, przelać do butelki i odstawić jeszcze na 3 dni. Przy dolegliwościach stosować 3 razy dziennie po łyżce.

Czytaj więcej

Cebula zwyczajna Allium cepa

Przywędrowała do nas z Azji, gdzie już za Ramzesa II (XIII w. p.n.e.) Uprawiano ją na obrzeżach miast. Starożytni Grecy delektowali się surową cebulą podczas przedstawień teatralnych. Szczęściem, że odbywały się one na świeżym powietrzu. W medycynie ludowej od dawna stosowano cebulę jako środek na owrzodzenia i trudno gojące się rany. W ZSRR, podczas II wojny światowej, miazgą ze świeżej cebuli odkażano rany. Okładami z utartej cebuli leczono owrzodzenia, czyraki i ropnie. Aby nie powodowała zaczerwienienia skóry, można ją było uprzednio ugotować lub upiec. Nie traciła przy tym swych bakteriobójczych właściwości.

Inne nazwy cebula ogrodowa, dymka, skulibaba

Opis
Roślina dwuletnia, zaliczana do rodziny roślin amarylkowatych, zwanych też liliowatymi. Płytko, pod ziemią wytwarza pojedynczą cebulę. W pierwszym roku wytwarza liście i podziemny organ spichrzowy - cebulę, w drugim liście, korzenie i pęd nadziemny, zakończony kwiatostanem, osiągający do 120 cm. Z cebuli wyrastają także zielone i obłe liście asymilacyjne. Liczne, drobne kwiaty skupione są w baldach. Kwitnie od maja do lipca.

Występowanie
Obecnie występuje jedynie w uprawie. Pochodzi z Azji Środkowej.

Surowiec
Pozyskiwane są całe cebule, sok oraz liście. Zbiór rozpoczyna się wraz z początkiem załamywania się szczypioru, gdy liście zaczynają zasychać. Dla celów leczniczych można ją zbierać przez cały okres wegetacji.

W apteczce
W cebuli znajduje się białko roślinne, tłuszcz, węglowodany, wapń, fosfor, żelazo, magnez i związki siarki, które działają bakteriobójczo. Specyficzny zapach zawdzięcza zawartości dwusiarczku allilopropylowegu. Cebula to skarbnica wielu witamin: A (zapobiegającej tzw. kurzej ślepocie, działającej na wzrost i poprawiającej wygląd skóry); BI (stosowanej w chorobach układu nerwowego); B2 ryboflawiny (leczącej stany zapalne kącików ust, tzw. zajady); PP (regulującej poziom cholesterolu we krwi i rozszerzającej naczynia krwionośne), a także witaminy C o działaniu przeciwszkorbutowym.

WARTO WIEDZIEĆ
W roku 1534, Stefan Falimierz pisał w swym poradnika O ziołach i mocy ich: Też gdy soku cebulowego wpuścisz w ucho z sokiem bożego drzewka (bylica boże drzewko), albo samego, tedy ostrzy mdły słuch i piszczenie z uszu oddala...

W kuchni
Trudno sobie wyobrazić jakąkolwiek kuchnię świata bez cebuli. Nie ma i już. Osoby, które cierpią na wzdęcia brzucha i nie tolerują zapachu cebuli, unikną tych skutków, gdy przy spożywaniu cebuli zjedzą łyżeczkę mielonego kminku lub czarnuszki.

Czytaj więcej

Bylica piołun Artemisia absinthium

Papirus Ebersa zawiera informacje o szerokim stosowaniu tego ziela w starożytnym Egipcie i Palestynie. Awicenna zalecał go jako środek żółciopędny, moczopędny i przeciwgorączkowy. Dawniej piołun dodawano do atramentu, co miało zabezpieczyć manuskrypty przed gryzoniami. Posypywano nim pościel dla odstraszenia robactwa i obsypywano ciało, co miało leczyć dolegliwości nerek. Piołun stosowany był do zamawiania chorób i odczyniania czarów, uważano, że posadzony w ogrodzie jadowite bestie odgania, swędzenie likwiduje, wszelkie czary odpędza, w każdy sposób używane uroki odgania.

Występowanie
Szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej. Występuje naturalnie na terenie Europy, Azji oraz w Afryce Północnej i Ameryce. W Polsce pospolity chwast polny i ogrodowy. Preferuje miejsca suche i nasłonecznione, porasta słoneczne i kamieniste zbocza, przydroża oraz rumowiska. Rośnie przy drogach, na nieurodzajnych polach i nieużytkach, nieużytkach. Co ciekawe, jeśli zapuści korzenie w glebie urodzajnej, traci swój charakterystyczny zapach i gorycz.

Surowiec
Wykorzystuje się liście lub ziele piołunu Zbiór przeprowadza się przy suchej i słonecznej pogodzie. Do celów zielarskich zbiera się przyziemne liście lub górne części pędów w okresie od lip-ca do września (gdy rozwijają się pierwsze koszyczki kwiatowe).

Inne nazwy piołun, piołunek, poty fi, poleń, psia ruta, wermut, absynt, piolin polny

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga 100 cm wysokości. Łodyga rozgałęziona, bruzd kowana, silnie rozkrzewiona. Łodyga i liście mają srebrnoszare filcowate owłosienie Wytwarza krótkie, płytkie, podziemne kłącza Liście odziomkowe podwójnie lob potrójne pierzastodzielne, od spodu białawe z jedwabistym owłosieniem. Wierzchna warstwa liści popielatozielona. Kwiaty jasnożółte, tworzą koszyczki.

W apteczce
Piołun zawiera olejek eteryczny, składający się głównie z tujonu i tujolu oraz azulenu. Ponadto w jego skład wchodzą związki goryczkowe, flawonoidy, garbniki, sole mineralne oraz kwasy organiczne. Ma działanie pobudzające trawienie i apetyt, żółcio- i moczopędne, dezynfekujące, regulujące przemianę materii i przeciwrobacze. Jako płukanka skutecznie usuwa przykry zapach z ust. Nalewkę piołunową stosuje się również w kuracji odchudzającej.

W kuchni
Chyba najbardziej znany jest piołun jako składnik absyntu. Trzeba nieco wyprostować stereotyp związany z absyntem. Spożywany w nadmiarze przez paryską bohemę, wzbudził podejrzenia, że zawarty w piołunie tujon jest przyczyną zgonów wielu jego zagorzałych zwolenników. W konsekwencji, około 1915 roku zakazano produkcji absyntu w wielu krajach Europy i w USA. Współczesne badania dowiodły, że nie bardziej szkodził on niż pozostałe alkohole i tak wrócił on do łask w niektórych państwach UE. Rzeczywistą przyczyną, która większość zwolenników absyntu wyprawiała w zaświaty, również fizycznie, było Laudanum obficie dodawane do Zielonej Wróżki.

Czytaj więcej

Bylica draganek Artemisia dracunculus

Tę popularną ostatnio przyprawę, a dawniej szeroko stosowany medykament sprowadzili na tereny Europy krzyżowcy. Jej łacińska nazwa wywodzi się od rzymskiego artemis (zdrowie) lub od Artemid greckiej bogini łowów i płodności. Początkowo uprawiano ją w ogrodach ale po zdziczeniu przeniosła się na łąki i pola. Jak wskazuje druga część jej łacińskiej nazwy, w średniowieczu służyła do ochrony przed wężami i smokami. W XVI wieku Olivier de Serres polecał estragon jako znakomitą przyprawę. Gałązki stosowano dla zapachu oraz opędzenia się przed pluskwami i wszelkim robactwem.

Występowanie
Jako roślina uprawna występuje na terenie Polski w dwóch odmianach: niemieckiej, łagodniejszej w smaku oraz rosyjskiej, ostrzejszej. Spotykana czasem w stanie dzikim przy drogach, budynkach, na rumowiskach.

Inne nazwy bylica estragon, bylica głupich, draganek, estragon

Opis
Roślina podobna do bylicy piołunu, lecz rozkrzewiona. Na prostej, częściowo zdrewniałej łodydze, rosną zaostrzone całobrzegie lekko zwisające lancetowate lub równowąskie liście. Kwiaty w formie koszyczków zebrane w luźne wiechy osadzone są wzdłuż gałązek szczytowych.

Surowiec
Jako surowiec najwartościowsze są listki z kwitnących szczytów pędów. W celach leczniczych stosuje się susz, który zawiera olejek eteryczny ze związkiem zwanym estragonem. Ziele zbiera się w drugim roku od wysadzenia. Przed kwitnieniem ścina się pędy długości 20-30 cm.

W apteczce
Bylica draganek jest polecana jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, moczopędny i przeciw robakom. Ze względu na wysoką zwartość witaminy C stosowana także przy awitaminozie. Szczególnie polecana jest dla osób stosujących dietę bezsolną.

W kuchni
Syreniusz zanotował: „tego ziela samego miasto sałaty i w sałacie, z innymi zielonymi kapustami, używają go też samego z solą. Czynią i szałszę z niego do potraw dla przysmaku. Chęć Ujedzenia osłabiałą przywraca jakimkolwiek sposobem używany: bądź sałatą, bądź z szałszą, albo i na mięso kładziony". Bylicy estragonu używa się do aromatyzowania octu, masła, farszu, do duszonych mięs, sosów majonezów, musztardy, zup, omletów. Jest bardzo popularnym dodatkiem do wszelakich marynat z jarzyn. Jednak estragon należy stosować z umiarem, gdyż przedawkowanie czyni potrawę niejadalną.

WARTO WIEDZIEĆ
0lejek eteryczny z estragonu stosowany jest przy produkcji słynnych perfum typu Chypre.

Czytaj więcej

Bylica boże drzewko Artemisia abrotanum

W starożytności i w średniowieczu bylicę boże drzewko uważano za roślinę o właściwościach magicznych, leczniczych i odstraszających owady. Dawniej na wschodzie Europy znany był zwyczaj wkładania zmarłym do ust gałązki bylicy - wierzono, że dzięki temu dusza nie wydostanie się na zewnątrz i nie-pozostanie na ziemi, by szkodzić żywym. Słowianie uważali ten gatunek bylicy za „ziele kościelne”, z którego sporządzano wieńce i kadzidła, i stąd jego polska nazwa - boże drzewko. Wierzono również, że bylica jest skutecznym zielem miłosnym. Miała także odpędzać demony, uniemożliwiać czarownicom rzucenie uroku, strzec przed „złym spojrzeniem” i zapewniać bezpieczeństwo w podróży, warto więc było nosić gałązkę bylicy przy sobie. Roztarte ziele, połączone z olejem, miało skutecznie wpływać na porost włosów, a dym z takiej mieszanki odpędzać miał węże. Napar był znanym środkiem pobudzającym apetyt i ułatwiającym trawienie.

Inne nazwy bożodrzew, boże drzewko

Opis
Roślina wieloletnia. Jest silnie rozgałęzionym półkrzewem, osiągającym nawet 150 cm. Młode pędy są proste sztywne i wzniesione, stare natomiast łukowato wyginają się do dołu. Roślina wydziela silny korzenny zapach. Liście sinozielone, od spodu owłosione. Drobne, podwójnie pierzaste, górne pojedynczo-pierzasto-trójdzielne. Kwiaty żółte, zebrane w luźne wiechy. Owocem są nie łupki. Kwitnie od lipca do września.

Występowanie
Występuje w obu Amerykach, w Europie i w Azji Mniejszej.
W Polsce uprawia się ją na plantacjach zielarskich. Czasami można spotkać ją w założeniach parkowych zasadzoną w formie żywopłotu. Na szczytach tego silnie rozgałęzionego półkrzewu, o pierzastych delikatnych listkach, zakwitają drobne, niepozorne, żółtozielone kwiaty, które w naszym klimacie nie przekształcają się w owoce.

Surowiec Surowcem zielarskim są liście bożego drzewka, w drugim roku uprawy, które zbiera się na początku kwitnienia roślin, ścinając całe niezdrewniałe, zielone pędy.

NAPAR
1 łyżkę suszonego i rozdrobnionego ziela zalać szklanką wrzątku i zaparzać pod przykryciem przez 15-20 minut. Odstawić na 10 minut. Odcedzić i pić po 1/3 szklanki 2 lub 3 razy dziennie, pół godziny przed jedzeniem.

W apteczce
W ziołolecznictwie wykorzystuje się ją jako środek pobudzający czynności wątroby, żółciopędny i ułatwiający trawienie. Sporządzonymi z ziela naparami leczy się najczęściej schorzenia wątroby. Stosuje się je przy zastoju żółci w pęcherzyku i drogach żółciowych, a także przy bolesnych skurczach dróg żółciowych. Używa się go również przy niedokwaśności żołądka, przy bólach brzucha, braku łaknienia oraz przy wzdęciach i odbijaniu. U dzieci skutecznie zwalcza pasożyty jelitowe.

WARTO WIEDZIEĆ
Bylica boże drzewko jest doskonałym dodatkiem przy kupażowaniu win, z tego też powodu w Niemczech nosi nazwę Wermutkraut.

W kuchni
Świeże listki bożego drzewka, o niezbyt intensywnym gorzkawym smaku i cytrynowym zapachu, są doskonałym dodatkiem do wiosennych sałatek, majonezu i past twarogowych. Doskonale aromatyzują i ułatwiają trawienie pieczonych mięs. Można je wykorzystać także do aromatyzowania przetworów konserwowanych w occie. Mieszkańcy Syberii wypiekają chleb z dodatkiem bylicy i jagód jałowca. Nasz przemysł cukierniczy aromatyzuje tym zielem herbatniki.

Czytaj więcej

Brzoza brodawkowata Betula verrucosa

Słowianie uważali brzozę za zwiastunkę wiosny i symbol wieczności, z gałązek powstawały magiczne różdżki, ozdabiano nimi izby i ołtarze. Gałąźki stosowano także w leczeniu chorób skórnych: odleżyn, oparzeń i otarć a liście utarte z sadłem miały być skuteczne na świerzb i liszaje. Balsamy i nalewki leczyły reumatyzm i przeziębienia. Szeroko stosowany był w medycynie ludowej czyr. Z kory brzozowej wyrabiano mazidło skuteczne przeciw wszom i kleszczom. Wkładki do butów, wykrojone z kory, pomagały przy nadmiernej potliwości stóp. Bardzo popularnym dawnym napojem, zapożyczonym od Litwinów, był sok brzozowy zwany też oskołą lub brzozowikiem. Sok pijano na przemianę materii 3-5 szklanek dziennie, a także przy reumatyzmie, chorobach nerek i przy egzemie.

Inne nazwy brzoza biała, brzezina, brzoza zwisła

Opis
Drzewo to osiąga do 30 m. Ma silnie rozwiniętą koronę z długimi, cienkimi i zwisającymi z konarów gałązkami. Kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Liście u nasady są zwykle klinowate, nierówno podwójnie piłkowane, a młode liście są lepkie i słabo owłosione. Kwiaty są zebrane w kwiatostany zwane, podobnie jak u brzozy omszonej, kotkami. Owoce to podłużne eliptyczne orzeszki.

Występowanie
To popularne drzewo rośnie u nas w dwóch gatunkach: brzoza brodawkowata i omszała. Cenna w lecznictwie jest brzoza brodawkowata, charakteryzuje się cienkimi brązowymi gałązkami, zwisającymi w dół i pokrytymi żywicznymi brodawkami. Brzoza omszała jest niższa, jej gałązki rosną ku górze i są gęsto owłosione.

Surowiec
W celach leczniczych pozyskuje się: liście, pączki, sok i czyr - guzowatą narośl na pniu.
Młode liście zbiera się jeszcze nie w pełni rozwinięte, lepkie. Pączki zbiera się zimą ze ściętych drzew, a sok wczesną wiosną, kiedy pączki stają się nabrzmiałe. Czyr odcina się jesienią lub wczesną wiosną z drzew żywych.

W apteczce
Liście brzozy pobudzają wydzielanie moczu i dezynfekują drogi moczowe. Stosuje się je w leczeniu chorób skóry oraz wątroby. Pączki wykorzystuje się jako środki napotne, żółciopędne i przeciwzapalne. Sok z brzozy jest też zalecany w kuracjach wzmacniających, przy chorobach skóry i wątroby. Pomaga usuwać piegi i zapobiega przetłuszczaniu włosów.
Czyr brzozowy w medycynie ludowej uważany był za lek przeciwnowotworowy. Badania wykazują, że rzeczywiście zwiększa on odporność organizmu i poprawia samopoczucie w stadiach zawansowanej choroby nowotworowej. Skuteczny jest też w przewlekłych nieżytach i toksycznych uszkodzeniach wątroby.

W kuchni
Sok brzozowy pozyskuje się na przedwiośniu, nawet jeśli nocą trzyma mróz, ale dniem temperatury są dodatnie. Gdy śnieg topnieje, pełne są smakowitego soku. Korzenie pobierają wodę z rozmarzającej gleby, a w roślinie - przechodzącej ze stanu spoczynku do aktywności - zgromadzone zapasy przekształcają się w związki rozpuszczalne i wędrują w górę drzewa do rozwijających się pączków. Dlatego im wyżej pobieramy sok, tym więcej znajduje się w nim cukrów i wartościowych składników.

SOK BRZOZOWY (OSKOŁA)
W zależności od aury, ale z reguły w pierwszej połowie marca, nawierca się w pniach otwory o średnicy 10 mm i głębokości 6-8 cm. Otwór powinien przebiegać nieco na skos, by miał lekki spad na zewnątrz. Liczba nawierceń zależy od średnicy drzewa, mierzonej na wysokości 1,3 m. Przy średnicy 18 - 25 cm można wykonać 1 nawiert, przy 26-35 cm-2 nawierty, przy
średnicy 36 cm i więcej - 3 nawierty. W otwór wprowadza się rurkę lub blaszkę ściekową. Sok najlepiej zbierać do naczyń szklanych, szczelnie zamykanych. Po zakończeniu pobierania soku w otwory należy wbić kolki drewniane o średnicy 1 mm większej od średnicy otworu i długości kilku cm więcej od długości kanału.

Czytaj więcej

Borówka czernica Vaccinium myrtillus

Borówkę czernicę, nieznaną starożytnym, z powodzeniem stosowano w lecznictwie na terenach północnej Europy. To jeden z najstarszych medykamentów dawnych Słowian. Owoce, które łatwo było wysuszyć, żuto przy dyzeneterii, a świeże zalewano mocnym winem lub miodem i dozowano w kroplach na tę samą przypadłość. Glist i owsików u dzieci pozbywano się, stosując lewatywy z odwarów z liści tej rośliny. Dorosłym kurację taką zalecano przy hemoroidach. W XIX wieku była naszym produktem eksportowym (w postaci syropów, soków lub przetworów). Próbowano także pędzić z borówki czernicy wódkę, ale bardziej znany był borowiak, czyli nalewka na czarnych jagodach. Słynny bawarski ksiądz katolicki, Sebastian Kneipp, zalecał przy bólach brzucha 10-12 kropli borowiaku na cukrze.

Inne nazwy jagoda, czarna jagoda, ciemna jagoda, leśna jagoda, modra jagoda, czernica, czernina, jagodzina, borownia

Opis
Krzewinka osiąga od 15-60 cm.
Ma zielone, nagie, gęsto rozgałęzione łodyżki. Liście o krótkich ogonkach są skrę-toległe, liście z zewnątrz połyskujące, od spodu jaśniejsze, cienkie, podługowato-jajowate. Kwiaty rosną pojedynczo, zwisające w kątach liści na szypułkach długości 3-5 mm. Owocami są czarne jagody z niebieskawym woskowym nalotem.

Występowanie
To bardzo rozpowszechniona i pożyteczna roślina. Można ją spotkać w Ameryce Północnej, od Kolorado po góry Alaski, a w Europie od środkowej Hiszpanii poprzez Korsykę i dalej wzdłuż Bałkanów, aż po Kaukaz. W Polsce pospolita zarówno na nizinach, jak i w górach. Owoce zbiera się w pełni dojrzałe w lip-cu i sierpniu, a liście pod koniec owocowania.

W apteczce
Jagody zawdzięczają swój kolor myrtillinie, która jest mieszaniną różnych glikozydów antocyjanowych. Występowanie również takich glikozydów jak wakcynina i glikokinina sprawia, że czarne jagody mają działanie podobne do insuliny. W poradniku Ziołolecznictwo Aleksander Ożarowski proponuje połączenie jagód z zielem rutwicy, liśćmi orzecha, strąkami fasoli, liśćmi bobrka, korzeniem omanu i cykorii oraz nasionami gorczycy białej. Warto wypróbować taką kurację szczególnie teraz, gdy krzyca staje się chorobą społeczną.

Zastosowanie jagód w medycynie ludowej tłumaczy współczesna nauka. I tak, świeże jagody działają lekko przeczyszczająco, ale już herbatka z suszu, kompot i sok wpływają przeciwbiegunkowo. Czernice działają również przeciwbakteryjnie i ściągająco na nabłonek jelitowy, co powoduje obniżenie osmotycznego ciśnienia krwi, a i owsikom czy glistom także nie przypada do gustu.
W kuchni Z borówki czernicy można zrobić przepyszne soki i przetwory, jednak sztandarową potrawą naszej kuchni są pierogi z jagodami, zupa z czarnych jagód czy wypromowane w Augustowie, w latach 70. ubiegłego wieku, jagodzianki.

WARTO WIEDZIEĆ
Borówka czernica ma zasadnicze znaczenie w procesach ochrony gleby przed destrukcyjnymi wpływami.
W jej otoczeniu można spotkać wiele grzybów, bowiem korzenie borówki współżyją z grzybami mikoryzowymi, dostarczając jej związków azotowych.

Czytaj więcej

Borówka brusznica Vaccinium Vltus-idaea

A tam się czerwieniły wrzosiste pagórki Strojne w brusznice jakby w koralów paciorki.
To mickiewiczowski opis naszego krajobrazu, który bez brusznic, czarnych jagód i grzybów, byłby - jeśli nie obcy - to zapewne niepełny. O leczniczych właściwościach borówki brusznicy wspominał już Dioskurides. W medycynie ludowej liście i kwiaty brusznicy stosowano w dolegliwościach reumatycznych, owoce (gotowane z miodem lub cukrem) - przy zimnicy żołądka czy biegunce dla zwiększenia łaknienia. Z rozdrobnionych jagód przygotowywano kompresy na oparzenia, a wywar stosowano w kamicy nerkowej jako środek moczopędny.

Inne nazwy borówka czerwona, borówka wiecznie zielona, czerwona jagoda, ka-mionecka, gogodze, gruszpan, kwaśnica

Opis
Lekko pokładająca się krzewin-a. dorastająca do 15-25 cm wysokości o delikatnie omszonych gałązkach wyrastających gęstymi kępkami. Ma zdrewniałe, silnie rozgałęzione podziemne rozłogi. Liście o długości 10-25 mm są zimotrwałe, skórzaste, o lekko podwiniętych brzegach i krótkich ogonkach. Strona wierzchnia ciemnozielona, błyszcząca; spodnia sinawozielonkawa, lekko matowa, o licznych ciemnych gruczołkach. Kwiatostan o białym kolorze z różowawym odcieniem, tworzy grono, osadzone na krótkich szypułkach. Owocem jest błyszcząca jagoda, początkowo białokremowa, w czasie dojrzewania czerwieniejąca. Borówka brusznica dojrzewa od lip-ca do sierpnia, a czasami udaje się jej zakwitnąć po raz drugi i owocować we wrześniu czy październiku.

SOS CUMBERLAND
Sok z 1/2 cytryny, sok i skórka z 1/2 pomarańczy, 2 łyżki stołowe galaretki z borówek, 1 łyżeczka startego imbiru, 1 łyżeczka startej gruszki,
1 łyżeczka chrzanu, 3 łyżki porto (lub czerwonego wina). Galaretkę rozpuścić, skórkę z pomarańczy drobniutko pokroić i dodać wraz z imbirem i chrzanem do galaretki. ) Wszystko razem starannie wymieszać, dolać porto i odstawić na kilka godzin, by aromaty się przegryzły.

Występowanie
Borówka zasiedla w stanie dzikim tereny klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Północnej.

Surowiec
Jesienią i na przedwiośniu pozyskuje się liście, a owoce w okresie tuż przed pełną dojrzałością.

W apteczce
W liściach znajdują się duże ilości glikozydów fenolowych, garbników, flawonoidów oraz kwasów organicznych z chinowym i soli mineralnych z przewagą manganu. W owocach występują: kwasy organiczne, witaminy A i C, pektyny, garbniki, cukry i antocyjany. Brusznica zawiera także spore ilości szkodliwego kwasu szczawiowego, który trudno wydala się z organizmu.

Napar z liści stosuje się przy schorzeniach pęcherza moczowego, na obniżenie ciśnienia, Herbatka z sokiem ma działanie przeciwgorączkowe, jednocześnie wzmacniające organizm. Reguluje procesy trawienne żołądka i regeneruje jego błonę śluzową. Łagodnie obniża ciśnienie krwi. Świeże owoce są doskonałym środkiem przeciwszkorbutowym.

W kuchni
Cóż wart byłby świąteczny stół bez wyśmienitego dodatku do mięs, jakim jest konfitura z borówki? Szczytem kulinarnej finezji jest galaretka z borówki i gruszek. Warto też wiedzieć, że borówka to podstawowy składnik oryginalnego sosu Cumberland. W wersji niewymagającej, czyli przemysłowej, wykorzystuje się do tego sosu konfiturę z czerwonych porzeczek. Sos ten po raz pierwszy podano podczas śniadania myśliwskiego w Penzingu, pod Wiedniem, gdzie osiadł po abdykacji ostatni król Hannoweru, Jerzy V. Popularność zyskał dzięki dziełom znanego francuskiego restauratora, Augustę Escoffiera.

Czytaj więcej

Bluszczyk kurdybanek olechoma hederacea

Stosowanie bluszczyku zalecała św. Hildegarda z Binden.
W wierzeniach ludowych silne było przekonanie o jego nadzwyczajnych właściwościach i czarodziejskiej mocy. Pewnie moc ta pomogła także hetmanowi Sobieskiemu W zwycięstwie pod Wiedniem. Jak głosi legenda, spotkał on kiedyś wieśniaczkę zbierającą to ziele i tak mu się spodobało, że jego znaczny zapas zabrał na odsiecz wiedeńską.

Inne naiwy Nuszczyk itemny, kurdy-banek, obłoznik

Opis
Roślina osiągająca 10-20 cm; z długimi pełzającymi rozłogami, łatwo zakorzeniającymi się łodyga rozgałęziona, z długimi ulistnionymi rozłogami, z naprzeciwległe ułożonymi sercowatymi lub nerkowatymi liśćmi o karbowanym brzegu. Niebieskofioletowe kwiaty osadzone są po 2-4 w kątach liści. Owocnią jest czterodzielna rozłupnia.

Występowanie

Bluszczyk kurdybanek
to dziko rosnąca roślinka, porastająca tereny całej Europy, niewymagająca szczególnych warunków glebowych. Często spotykana na skraju pól, bywa postrzegana jako chwast.

Surowiec
Zbioru dokonuje się na początku okresu kwitnienia rośliny.

W apteczce
Bluszczyk kurdybanek pobudza układ trawienny do wytwarzania soków żołądkowych i zaostrza apetyt. Zawarte w bluszczyku kwasy triterpeno-we wpływają na regenerację błony śluzowej żołądka, a także poprawiają drożność dróg oddechowych i działają wykrztuśnie. Ponieważ bluszczyk kurdybanek działa moczopędnie, skutecznie oczyszcza organizm, wspomagając jednocześnie leczenie chorób wątroby, kamicy żółciowej i stanów zapalnych dróg żółciowych. Bakteriobójcze właściwości bluszczyku wykorzystuje się przy płukaniu gardła i jamy ustnej.

W kuchni
Nasi przodkowie wiedzieli, że dodatek natki kurdybanku poprawia wydzielanie soków żołądkowych, co znakomicie ułatwia trawienie tłustych mięs. Suszona natka to doskonała przyprawa do doduszonych mięs, warzyw, kotletów mielonych, zup kartoflanych. Świeży bluszczyk dodaje się do masła, twarogu, sałatki ziemniaczanej, makaronów czy omletów. Ponieważ bluszczyk kurdybanek jako przyprawa pozostał w tradycji kulinarnej naszych sąsiadów, warto spróbować ich narodowej potrawy świątecznej

Czytaj więcej

Biedrzeniec Pimpinella saxifraga

Biedrzeniec mniejszy to bliski kuzyn biedrzeńca anyżu. Podobnie jak on należy do rodziny selerowatych i wyróżnia się charakterystycznym, intensywnym zapachem i smakiem. Znany był już starożytnym Rzymianom jako środek leczniczy i kosmetyczny, a także specyfik hamujący popęd płciowy u mężczyzn. W czasach „czarnej śmierci”, czyli dżumy uważano go za talizman chroniący przed rozprzestrzenianiem się zarazy.
Medycyna ludowa wykorzystuje od wieków jego lecznicze właściwości leczeniu chorób dróg oddechowych dolegliwości kobiecych.

Inne nazwy biedrzeniecpospolity, bibernella, rospikamień

Opis
Roślina wieloletnia. Łodyga wzniesiona, rozgałęziająca się. W górze prawie bezlistna, w dolnej części krótko owłosiona. Osiąga wysokość 30-60 cm. Wyrasta z czołgającego się, poskręcanego i rozgałęzionego kłącza, zabarwionego wewnątrz na niebiesko, od zawartego w nim związku (azulenu). Liście z reguły pojedynczopierzaste, rzadko podwójniepierzaste. Kwiaty drobne, przeważnie białe (czasami różowe) zebrane w baldach złożony. Owocem jest długa i jajowata rozłupka. Kwitnie od czerwca do września.

Występowanie
Gatunek pospolity. Występuje niemal w całej Europie, północnej i południowo-zachodniej Azji. Porasta pastwiska, przydroża, zbocza, wrzosowiska i lasy sosnowe, przeważnie na glebach suchych i jałowych. Jest rośliną ciepłolubną.

Surowiec
Korzenie wykopuje się wiosną lub jesienią.

W apteczce
Biedrzeniec mniejszy zawiera: olejek eteryczny (azulen, estry izoeugenolu, terpeny), furanokumaryny, (pimpinelina, izopimpileina, bergapten), saponiny, fenolokwasy, poliacetyleny, garbniki oraz sole mineralne. Odwar z korzeni i kłączy działa wykrztuśnie oraz rozkurczowo. Zaleca się go w astmie i schorzeniach górnych dróg oddechowych. Stosowany jest przy wzdęciach, biegunce czy bólach żołądka spowodowanych przejedzeniem. Używa się go przy zapaleniu pęcherza moczowego, kamicy moczowej.

W kuchni
Świeże liście mają smak słodowy, lekko palący, łagodnie ściągający i odświeżający. Korzeń biedrzeńca, z któ-rego pozyskuje się olejek lotny (Oleum Pimpinellae) ma zastosowanie w produkcji wywarów, herbatek leczniczych i nalewek. Świeże liście to doskonała przyprawa do: ryb pieczonych i gotowanych, ziemniaków, zup jarzynowych, sałatek, pomidorów, kalarepy i sosów. Wyostrza też smak potraw z jaj i serów. Aromat biedrzeńca wzmacnia dodatek kilku kropel soku cytrynowego. Kilka łodyg włożonych do octu winnego wzbogaca jego pikantny smak o ziołową nutę.

ODWAR Z BIEDRZEŃCA MNIEJSZEGO
Do stosowania wewnętrznego 1/2 łyżeczki drobno pokruszonych korzeni zalać 1 szklanką wody i gotować pod przykryciem przez 5 minut od momentu zawrzenia. Odwar pić w niewielkich dawkach, 1-2 łyżek 2 razy dziennie. Należy przestrzegać sposobu dawkowania, gdyż zbyt duże ilości odwaru wpływają niekorzystnie na nerki. Zewnętrznie używa się go w stanach zapalnych, do płukania gardła i przemywania skóry.

Czytaj więcej

Bez czarny Sambucus nigra

Dziki bez czarny nazywany jest też bzem lekarskim, i nie bez powodu. Ojciec medycyny Hipokrates leczył obrzęki wywarem z ich korzeni, a sok polecał jako środek moczopędny. Rzymianie w czasach Pliniusza Starszego używali czarnego bzu do farbowania włosów. W średniowieczu bez czarny był uważany za drzewo święte. Wierzono, że jego owoce sprzyjają długowieczności Kora bzu od wieków używana była jako środek odchudzający. Panuje przekonanie że jego zapachu nie cierpią myszy i szczury, z tego też powodu wkłada się gałęzie bzu czarnego do stert i stogów.

Inne nazwy bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, kićka, holunder

Opis
Roślina wieloletnia. Najczęściej rośnie jako duży krzew lub małe drzewo, osiągając 3-10 m. Ciemnozielone duże liście, pod spodem delikatnie owłosione. Kwiaty koloru jasnokremowego zebrane w szerokie baldachy. Charakteryzują się silnym, duszącym zapachem. Owocem jest jagoda - czarna lub czarnofioletowa. Kwitnie w maju i czerwcu.

Występowanie
Gatunek bardzo pospolity. W stanie dzikim występuje w Europie, Afryce Północnej i Azji Mniejszej. W Polsce spotykany na całym obszarze. Rośnie przy budynkach, różnego rodzaju ogrodzeniach, w sadach i ogrodach, na przydrożach, skraju łąk i lasów.

Surowiec
Kwiaty zbiera się w maju i na początku czerwca, przed południem, ale po obeschnięciu z rosy. Dojrzałe owoce zbiera się w sierpniu i wrześniu.
Należy odrzucać zielone i niedojrzałe, gdyż zawierają duże ilości sambunigryny (glikozyd cyjanogenny).

WARTO WIEDZIEĆ
W 1399 roku założono w Anglii, i to dekretem królewskim, Stowarzyszenie Zbieraczy Czarnego Bzu.
Miało kontrolować jakość wina produkowanego z bzu. To szacowne Stowarzyszenie jeszcze 300 lat temu posiadało pod Londynem pokaźną plantację czarnego bzu.

W apteczce
Napar z kwiatów działa napotnie, moczopędnie, ściągająco i słabo dezynfekcyjnie. Stosuje się go przy przeziębieniach, a także w chorobach wątroby jako środek żółciopędny. Zewnętrznie wykorzystuje się go do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do przygotowywania kompresów i ciepłych okładów.

W kuchni
Z owoców bzu czarnego można przyrządzać świetne konfitury i soki. Stosowane są także do barwienia win gronowych i dodawania im smaku muszkatołowego. Niewskazane jest, a wręcz zabronione, wytwarzanie z nich win lub wódek, gdyż w procesie fermentacji powstają toksyczne frakcje alkoholi, które mogą powodować wymioty lub omdlenia. Odwar z owoców używany jest do farbowania tkanin jedwabnych na barwę oliwkową.

KWIATY BZU CZARNEGO W CIEŚCIE
Kwitnące baldachy wypłukać w wodzie z octem, aby pozbyć się ewentualnego robactwa i bardzo starannie umyć. Przygotować ciasto z 1-2 jajek, mąki i wody pół na pół z mlekiem. Można też osobno ubić pianę z białek, aby placuszki były pulchniejsze.
Można dodać szczyptę soli i 1-2 łyżki cukru. Baldachy maczać w cieście i kłaść na rozgrzany olej. Podawać natychmiast z dodatkiem cukru pudru lub konfitury.

Czytaj więcej

Berberys Berberis vulgaris

Berberys zwyczajny znali już Babilończycy i Hindusi.
Stosowali go do oczyszczania krwi. Szeroko pożytkowany był także w XVIII wieku.
Dopiero odkrycie ze na jego liściach rozmnaża się rdza źdźbłowa, która potrafi doszczętnie zniszczyć uprawy zboża, wysłało go z pól i lasów do miejskich parków. Swoje pięć groszy dołożył pod koniec XIX wieku Miczurin twierdząc, że owoce berberysu zwyczajnego powinny zająć czołowe miejsce w przemyśle przetwórczym. Amator botanik działał „na wyczucie", ale...miał rację.

Inne nazwy kwaśnica, polska cytryna

Opis
Roślina wieloletnia. Krzew osiąga do 3 m wysokości. Posiada kanciaste gałązki i trójdzielne ciernie. Kwiaty żółte. Owocem jest wydłużona jagoda. Kwitnie w maju i czerwcu.

Występowanie
W stanie dzikim występuje w całej Europie. W Polsce obecny na całym obszarze, w zaroślach, wąwozach, na brzegach lasów, w borach mieszanych, a także na miedzach i przy zbiornikach wodnych.

Surowiec
Korzeń i korę z korzenia pozyskuje się podczas usuwania krzewów. Korę berberysu zbiera się wczesną wiosną, z młodych i zdrowych gałązek.
Zbiór liści następuje wiosną, po ich wykształceniu. Owoce zbiera się w sierpniu lub wrześniu.

W apteczce
Berberys pospolity zawiera aktywne substancje, alkaloidy berberysy, które zwalczają bakterie powodujące infekcje ran, czerwonkę, cholerę oraz mikroorganizmy wywołujące infekcje układu moczowo-płciowego. Alkaloidy pobudzają też funkcje immunologiczne i obniżają gorączkę. Berberys pomaga także w leczeniu anemii, wątroby i zaparć.

W kuchni
Owoce berberysu zwyczajnego można spożywać w stanie surowym lub przeznaczyć na przetwory: dżemy, marmolady, soki, syropy, ekstrakty itp. Gruzini przygotowują z berberysu, wody, pieprzu i soli ostrą przyprawę do potraw mięsnych. Czesi natomiast wytwarzają wino berberysowe, które podobno jest skuteczne przy bólach głowy i za-parciach. Szlachta polska przygotowywała z berberysu nalewkę, którą pito dla zdrowia i przyjemności przy ważniejszych okazjach. W przemyśle cukierniczym używa się berberysu zamiast cytryny.

WARTO WIEDZIEĆ
Zimą owoce berberysu stanowią cenne pożywienie dla ptaków. Berberys, podobnie jak mimoza słynie z delikatnych kwiatów, które przy dotyku zamykają kielichy.

Czytaj więcej

Bazylia pospolita Ocimum basilicum

0 jej hodowli w doniczkach wspomina już Syreniusz. uważano ją za miłosny talizman który ożywia duchy i od miłości uwalnia. Powszechnie leczono nią katar, stosowano przy trudnościach z zasypianiem czy oddawaniem moczu. Szczególnie zalecana była dla flegmatyków i melancholików, bowiem jak twierdził Piotr Mattioli, wywoływała dobry nastrój.

Inne nazwy bazylia wonna, bazylek ogrodowy, bazylijka zwyczajna, balsam, bazyliszka polska

Opis
Bazylia to roślina jednoroczna osiągająca 30-40 cm, o wzniesionej rozgałęzionej łodydze. Liście w kształcie ogonków, podłużne i karbowane, koloru od białego do czerwonego z purpurowym odcieniem.

Występowanie
Pochodzi z tropikalnych rejonów Azji i południa Europy.

Bazylię można uprawiać zarówno w ogrodzie, jak i w domu. Roślina nie znosi przesadzania. Latem warto uszczykiwać liście, aby pobudzić wzrost i krzewienie. Obfite podlewanie najlepiej wykonywać w południe. Do uprawy w domu polecane są szczególnie odmiany bazylii o czerwonych liściach.

Surowiec
Liście i wierzchołki bazylii są zbierane w czasie kwitnienia rośliny.

W apteczce
Bazylia zawiera olejki aromatyczne: linalool, metyl chavicol, metyl cinnamate, cineole oraz terpeny. Działa głównie na układ trawienny oraz nerwowy. Łagodzi wzdęcia, skurcze żołądkowe, kolkę, niestrawności. Połączona z bukwicą zwyczajną działa uspokajająco, likwidując pobudliwość nerwową, zmęczenie, depresję, niepokój i bezsenność. Bazylię stosuje się również w leczeniu epilepsji, bólów migrenowych głowy, kokluszu. Dawniej bazylię podawano kobietom karmiącym w celu zwiększenia ilości pokarmu. Stosowana zewnętrznie odstrasza owady i przynosi ulgę przy pogryzieniu przez nie. Skuteczna też przeciwko robakom w jelitach. Bazylia połączona z omanem wielkim i hyzopem lekarskim jest wskazana na kaszel oraz zapalenie oskrzeli.

WARTO WIEDZIEĆ
Bazylia posadzona w doniczce na parapecie odstrasza muchy i inne owady.

W kuchni
To jedna z najpopularniejszych przypraw stosowanych w kuchniach całego świata.
Ma charakterystyczny aromat, korzenny ostry smak. Dodaje się ją do sosów i zup, duszonych mięs i warzyw (biały bób), dań z makaronów i z sera. To podstawowe zioło kuchni śródziemnomorskiej,
a pizza neapolitańska czy makaron po prowansalsku bez bazylii nie mają prawa bytu. Jest także składnikiem wielu mieszanek przyprawowych. Należy ją stosować pod koniec gotowania lub smażenia, bowiem pod wpływem długo utrzymującej się wysokiej temperatury traci smak. Liście bazylii lepiej rwać niż kroić nożem, wtedy lepiej zachowują aromat.

Czytaj więcej

Barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium

To zapomniane warzywo pełniło w kuchni dawnych Słowian ważną funkcję. O użytkowaniu sfermentowanych liści i łodyg barszczu w Polsce, Rosji i na Litwie wzmiankuje nawet angielski botanik John Gerard w swoim zielniku z 1597 roku. O jego leczniczych i kulinarnych walorach pisał w Herbarzu Polskim Marcin z Urzędowa, a także Szymon Syreński, który podkreślał, że barszcz znajomy jest każdemu u nas, w Rusi, w Litwie, w Żmujdzi, aniźliby się mógł z okolicznościami swemi opisać. [...] Zbierają liście w maju pospolicie. Smaczna i wdzięczna jest polewka barszcz jako go u nas, w Ruslj i w Litwie czynią. Bądź sam tylko warzony, bądź z kapłonem albo z innemij przyprawami, jako z jajcy, ze śmietaną, z jagły.

Inne nazwy barszcz pospolity, barsz-czownik zwyczajny, niedźwiedzia łapa

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga 50-150 cm wysokości. Łodyga prosto wzniesiona, rozgałęziona. Liście trójlistkowe lub pierzaste o bardzo zmiennym kształcie. Dolne liście duże, górne mniejsze, szorstko owłosione. Kwiatostanem jest baldach złożony. Kwiaty białe, czasem czerwone lub żółtozielone. Pod ziemią grube i wielogłowe kłącze. Owocem jest rozłupnia. Kwitnie od czerwca do września.
W Polsce rośnie powszechnie także bliski kuzyn barszczu zwyczajnego - barszcz łąkowy, nazywany też syberyjskim (Heracleum sibiricum). Obie rośliny są do siebie bardzo podobne i często bywają mylone. Najłatwiej zidentyfikować je, porównując barwę kwiatów - barszcz łukowy ma żółtawo zielone baldachy.
Występowanie Rośnie w Europie Środkowej, a niektóre podgatunki również na Syberii. W Polsce pospolity. Występuje od niżu po tereny górskie. Rośnie na łąkach, siedliskach ruderalnych, w lasach jesionowo-dębowych i w zaroślach oraz na brzegach wielkich rzek.

Surowiec
Części zielone należy zbierać tylko wiosną lub na początku lata, z kolei owoce i korzenie jesienią.

W apteczce
Dojrzałe owoce zawierają olejek eteryczny, niedojrzałe dodatkowo alkohol metylowy i etylowy oraz heraklinę, wywołującą zatrucia u zwierząt gospodarskich. W liściach i kwiatach znajdują się związki flawonowe, żywicowe i sole mineralne. W medycynie ludowej barszcz znany jako środek skuteczny przy nieżytach żołądka, rozkurczowy, stosowany do zmniejszania obrzęków, przeciw biegunce i epilepsji, a także lek poprawiający trawienie. Nalewka z barszczu miała być skuteczna w walce z impotencją.

W kuchni
W średniowiecznej Europie przyrządzano z niego kwaśną polewkę nazywaną barszczem. Młode pędy używane są do dziś jako składnik sałatek i przyrządzane jak szpinak. Wywar z ziela przypomina w smaku bulion. Dawniej z kiszonych łodyg i liści tej rośliny przyrządzano barszcz polski. Z młodych liści przygotowywano surówki, a z kiszonych ogonków liściowych zakąski (prototyp kiszonych ogórków).

BARSZCZ Z SEREM
30 dag przebranego i opłukanego ziela gotować krótko w osolonej wodzie. Miękki wyjąć, odcedzić, posiekać, włożyć do rondla i dodać łyżkę masła, a gdy się zagotuje, zagęścić 1 łyżką mąki rozmąconą w szklance mleka. Doprawić do smaku solą i pieprzem, dokładnie wymieszać. Dodać 5 dag tartego wędzonego sera i 3 surowe żółtka, po czym dokładnie wymieszać. Podawać jako samodzielne danie, z makaronem.

Czytaj więcej

Babka lancetowata Plantago lanceolata

Chińczycy już tysiąc lat p.n.e. stosowali babkę jako środek wykrztuśny, moczopędny, przeciwkrwotoczny, leczący bezpłodność oraz skuteczny przy chorobach zakaźnych.
Grecy i Rzymianie uważali ją za lek skuteczny przy 24 chorobach. Arabowie leczyli wewnętrzne krwotoki sokiem z babki wymieszanym z winem. Nasze prababki stosowały ją przy kaszlu, jako lek przeciwkrwotoczny, w chorobach nerek, a nawet gruźlicy. Sok miał być skuteczny na febrę i przy ukąszeniu pszczół. Liście utarte z białkiem przykładano do miejsca po ukąszeniu żmii. Leczono tym zielem nawet ból zęba, wkładając do ucha świeży zestrugany korzeń babki.

Inne nazwy babka wąskolistna, babka koniczynowa, babka koniczynowata, języczki polne, żywiec

Opis
Roślina wieloletnia. Liście długie, lancetowate, równowąskie, skupione w przyziemne rozety. Podczas kwitnienia wyrastają pędy kwiatonośne, osiągające do 40 cm. Kwiatki białe do brunatnoróżowych, zebrane w gęsty, kulisty lub walcowaty kłos. Owocem jest torebka. Kwitnie od maja do czerwca.

Występowanie
W stanie dzikim występuje na całym obszarze klimatu umiarkowanego, od Europy i Azji, aż po Himalaje. Jest gatunkiem dość zmiennym, bez problemu przystosowującym się do różnych warunków siedliskowych. W Polsce występuje pospolicie na suchych łąkach, pastwiskach, miedzach, przy drogach, trawnikach, a także jako chwast polny, szczególnie w uprawach koniczyny i lucerny.

Surowiec
Pozyskuje się liście lub całą roślinę, rzadziej korzeń lub nasiona. Zbiór od maja do września. Surowiec suszy się w temperaturze do 50°C w warunkach naturalnych lub w suszarni.

W apteczce
Babka zawiera irydoidy, substancje śluzowe, pektyny, garbniki, kwasy: fumarowy, benzoesowy, cynamonowy, waniliowy, sole mineralne (dużo soli cynku) oraz flawonoidy (bajkaleinę, skutelareinę). Ma działanie: żołądkowe, wykrztuśne, przeciwzapalne, osłaniające, przeciwbakteryjne i przeciwbiegunkowe. Korzystne jest łączenie liści babki 2 Im mi roślinami: w kuracjach wzmacniających z pokrzywą i mniszkiem lekarskim dla poprawy trawienia z piołunem i bobrkiem trójlistnym; w chorobie wrzodowe z prawoślazem i żywokostem; w przeziębieniach z podbiałem, tymiankiem, anyżem i kwiatami pierwiosnka. Liście bab ki tak surowe, jak i suszone, są skuteczne jako środek wykrztuśny, przeciwzapalny, w chorobie wrzodowej, nieżytach dróg oddechowych, zapaleniu spojówek oraz wszelkiego rodzaju ranach, wrzodach i obtarciach. Na szlaku turystycznym można ulżyć obtartym stopom, przykładając doń świeże liście babki lancetowatej. Podobne działanie ma też babka zwyczajna, chociaż z racji większej zawartości śluzu bardziej polecana jest do stosowania w chorobach przewodu pokarmowego: nieżytu, bezkwaśności soku żołądkowego czy uszkodzeniu błony śluzowej żołądka lub jelit.

W kuchni
Do celów kulinarnych nadają się młode liście (bogate w witaminę C i prowitaminę A). Mogą być dodatkiem do ziołowych sosów, zup, sałatek, gulaszów, można je smażyć (bardzo krótko) w słonym cieście i podawać jako dodatek do grillowanych mięs. Znany też jest miód z dodatkiem soku z tego ziela.

Czytaj więcej

Arnika Arnica montana

Niezwykła popularność lekarstw z arniki spowodowała w XVIII wieku niekontrolowany zbiór, co prawdopodobnie przyczyniło się do jej przetrzebienia Ratunkiem było objęcie jej ścisłą ochroną. Na Czerwonej Liście roślin i grzybów Polski umieszczona jest w grupie gatunków narażonych na wyginięcie. Oprócz zastosowań w medycynie miała duże znaczenie w wierzeniach i zabobonach. Gałązki arniki zatknięte na krańcach pola miały chronić przed gradobiciem, a powieszone w obejściu - strzec przed piorunami. Wierzono, że największą moc mają kwiaty zbierane na św. Jana. Dawne zielniki wspominają także o arnice jako afrodyzjaku.

Inne nazwy kupalnik, pięciornik górski, pomornik lekarski, anielskie ziele, korzeń maciczny, wilcze ziele, tranek angielski, drzewojad, ornieg, pomórnik, tran, wierzkowisko

Opis
Bylina o grubym kłączu z licznymi odnogami. Liście odziomkowe ułożone w różyczce, grube, mięsiste. Łodyga do 30 cm. Liście łodygowe ułożone naprzeciwległe. Kwiatostan, o intensywnym miłym zapachu, koloru żółtopomarańczowego, ułożony w kształcie koszyczka o średnicy 8 cm.

Występowanie
Roślina ta pochodzi z Ameryki Północnej, a w Polsce występuje, jako roślina uprawna.

Surowiec
Koszyczki arniki górskiej zbiera się w okresie kwitnienia, czyli w czerwcu i lipcu, suszy się w cieniu w temperaturze nie wyższej niż 35°C.

W apteczce Koszyczki arniki zawierają gorzką arnicynę, olejek eteryczny, związki flawonoidowe, garbnikowe i inne. Arnikę stosuje się przy osłabieniu mięśnia sercowego, w chorobie wieńcowej, a także przy hemoroidach. Przy biegunce należy podawać kilkanaście kropli nalewki na kostce cukru. Można stosować również jako płyn do płukania przy bólu gardła lub zębów oraz w stanach zapalnych jamy ustnej i dziąseł.

WARTO WIEDZIEĆ
Sproszkowaną arnikę dodaje się czasami do tytoniu, sproszkowane liście używa się jako tabakę.

NALEWKA NA KWIATACH ARNIKI
100 koszyczków świeżo zerwanych kwiatów arniki górskiej zalać w zamykanym naczyniu 11 alkoholu 40%. Do okładów i kompresów używa się roztworu: 1 łyżeczka nalewki na pół szklanki przegotowanej zimnej wody. Stefan Czarnowski zalecał nalewkę z arniki na dolegliwości reumatyczne.
1 część sproszkowanych kłączy należało zalać 20 częściami alkoholu 70%. Macerować około tygodnia w ciemnym i chłodnym miejscu. Stosowanie: Pić 3 razy dziennie 1 łyżkę stołową. Do okładów 30-40 kropli nalewki rozpuścić w 1/2 I przegotowanej, ciepłej wody.
Uwaga: wewnętrzne stosowanie arniki należy konsultować z lekarzem.

Czytaj więcej

Arcydzięgiel litwor Archangelica officinalis

Tę cenną roślinę znano już w starożytności, a jego nazwę wiążę się z archaniołem Gabrielem. Być może z tego powodu trafił do klasztorów, gdzie pieczołowicie uprawiany jako korzeń Ducha Świętego. Braciszkowie żuli go wytrwale, wierząc, że pozwoli im zachować długowieczność.
Arcydzięgiel wchodził też w skład wody melisowej karmelickiej, leczącej zaburzenia trawienne i nerwy, oraz balsamu komandorskiego, likwidującego rany i owrzodzenia. Niezależnie od tego, arcydzięgiel był składnikiem średniowiecznego uniwersalnego leku teriaku oraz ogólnie znaną odtrutką i środkiem przeciwko zarazie. Zalecano ludziom co jeszcze powietrza nie zachwycili, rano na czczo, zaczym z domu wychodzić mają, niech ten korzeń żują i trzymają w gębie.

Występowanie
W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, natomiast podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża oraz w dolinach rzek. W stanie dzikim można go spotkać na górzystych i wilgotnych terenach Europy oraz Azji.

Inne nazwy ziele Ducha Świętego, arcydzięgiel lekarski, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, litwor, anielskie ziele, angelika, archangielski korzeń

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga do 200 cm. Łodyga gruba, naga, bruzdowana, rozgałęziona, pusta w środku. Liście pierzasto złożone, ulistnienie skrętoległe. Kwiaty drobne, zebrane w baldach. Owocem jest rozłupka. Kwitnie od maja do lipca.

ZIELONA KONFITURA Z ARCYDZIĘGLA
Wiosną ściąć młode, niezdrewniałe ogonki liściowe i pędy kwiatowe arcydzięgla. Umyć, pokrajać ukośnie na kawałki 10-13 cm i zalać osoloną wrzącą wodą. Na około 1/2 I wody dodać 8 dag soli. Po 24 godzinach łodygi odsączyć, zdjąć skórkę i opłukać. Przygotować gęsty syrop z 1 kg cukru i 3/4 szklanki wody na 1 kg surowca. Gdy syrop odparuje, a lany będzie się ciągnął jak nitka, wrzucić łodygi i smażyć je około 20 minut. Odstawić.
Na drugi dzień znowu krótko smażyć i odstawić. Powtarzać smażenie tak długo, aż łodygi nabiorą przejrzystości dobrej konfitury. Można je przechowywać w syropie, albo wyjąć z syropu, obsypać cukrem pudrem i suszyć powoli. Przechowywać w szczelnym naczyniu.

Surowiec
Korzeń oraz ogonki liściowe zbiera się w październiku (1 rok wzrostu), a nasiona w lipcu (w drugim roku wzrostu).
W apteczce
Arcydzięgiel zawiera olejki eteryczne nadające roślinie silną woń (alfa-felandren, alfapinen, makrolakton), pochodne kumaryny (ostenol, angelicyna, bergapten), flawonoidy, kwasy organiczne, pektyny, taniny, garbniki, cukry, żywice oraz sitosterol. Zawiera składnik pobudzający wydzielanie interferonu, który zwalcza infekcje wirusowe u ludzi i zwierząt. Główne właściwości lecznicze arcydzięgla to regulacja pracy przewodu pokarmowego. Pobudza on wytwarzanie soku żołądkowego, a także innych enzymów trawiennych. Znosi bóle i wzdęcia brzucha. Jest środkiem zalecanym przy raku łaknienia. Działa uspokajająco.

Prawdopodobnie arcydzięgiel zawiera czynnik pobudzający wytwarzanie interferonu, który odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu systemu odpornościowego, broniącego organizm przed wirusami i nowotworami.

Uwaga
Osoby spożywające przetwory z arcydzięgla podczas opalania mogą ulec poparzeniu.

W kuchni
To właśnie korzeń Ducha Świętego był wykorzystywany przez benedyktynów przy produkcji słynnego likieru Chartreuse. Jest składnikiem mieszanek ziołowych używanych do produkcji wermutów. Kandyzowane łodygi wykorzystuje się do ozdabiania ciastek, tortów a zmielony korzeń jest przyprawą stosowaną w cukiernictwie.

Czytaj więcej